Ŋgandɩyɛ (basson) kɛna hɩlaɣ ŋga pahʊlʊ yɔ. Hɩlaɣ lɩwa pɩtɛkɛ sɔnɔ. Ɖooo pɩnzɩ mɩnɩŋ XVI taa hɩlaɣ lɩ Italii ɛjaɖɛ taa nɛ payaɣ-kɛ se Fagoto. Basson kʊkʊyɩmɩŋ taa maɣna ɛzɩ mɛtanaa nalɛ nɛ hɔɔlʊ yɔ (2,50) nɛ kɔkɔɖʊ konɖaaŋ nakʊyʊ kpɩtɩna-kʊ nɛ kɩtɛ ɖaalakɩŋ ñatalɩɣ ɛzɩ mɛta kʊɖʊmʊ nɛ naatozo yɔ. Ɖenɖe pahʊlʊna yɔ ɖaʊ lɛɛkʊ ñɛwɛ kɩ-taa nɛ pɔʊ ɖɔɖɔ nɛ kɩ-taa pohosiɣu nɛ pɩlɩɣʊna ɖooo pɩdɛ. Piyel taŋgayɩ lɩɩɩ nɔɔyʊ pɛlɛkɩɣ kɔkɔɖʊ ŋgʊ kɩ-taa pohosɩɣu yɔ nɛ kɩmakɩ nɛ kɩlɩzʊ heelim.

Ŋganda wena awɛna ŋzʊlɩma yaa pɔŋ ndɩ ndɩ yɔ papaɣzɩ-yɛ hʊlʊ kɛ Egipiti ɛsɛ kuliye taa, Mʊwayɛŋ Oriyaŋ nɛ Azii taa. Ɛlɛ hɛkʊ nɛ hɛkʊ tɛ alɩwaatʊ taakpem kɛ panaɣ camɩyɛ kɛ ɖenɖe kacalaɣ aŋganda lʊɩna yɔ. Kacalaɣ ŋgandɩyɛ nɖɩ pacala lubu yɔ, Itali kɛ pana-ɖɩ camɩyɛ pɩnanɣ 1602 nɛ paya-ɖɩ se fagoto. Payaʊ-ɖɩ se fagoto yɔ pɩlɩna ɛzɩma ɖaŋ tɩŋa kpɩtɩna ɖama yɔ. Pʊtɔbʊ se p̂ɩwɛ ɛzɩ pɔh;àokʊ. Ɖeɖe nɛ sɔnɔ aŋganda wɛ nabʊlɛ taa: Caama aŋgandɩyɛ nɛ Fransɩ ñɩnɖɩ ɛlɛ payaɣ atɩŋ. Ɖeɖe nɛ sɔnɔ aŋganda wɛ nabʊlɛ taa: Caama aŋgandɩyɛ nɛ Fransɩ ñɩnɖɩ ɛlɛ payaɣ atɩŋ.