Ɖugibi

Ɖugibi kɛna nisi nɛ naŋgbanzɩ pombo. Pamakɩ ɖugibi nɛ nisi nɛ naŋgbanzɩ nɛ pombo nakʊyʊ kɩwɛ lɔbɔɔɔ. Maɖa 15 yaa 13 makɩna-kʊ. Paamakɩ lɛ, paa maɖʊ weyi ɛñɩnʊʊ se ɛɖʊzɩ ɛtaabalʊ weyi ɛwɛ hɔɔlʊ lɛɛkʊ taa yɔ. Pɛwɛʊ 15 yaa 13 hɔɔlʊʊ hɔɔlʊ nɛ ɖenɖe paɖʊzʊʊ yɔ pesiu ɖaŋ naalɛ nɛ ɩ-ñʊʊ yɔɔ lɛ pakaɣ nakʊyʊ. Kadaɣ nakayɩ taa kɛ pamakɩ pombo kʊnɛ. Paamakɩ-kʊlɛ, nabayɩ wɛʊ nɛ pɩnɩ nɔɔyʊ yaa nɔɔyʊ ɛɛɖɔŋpaatʊndʊ pɩwɛɛ se paña yɔ lɛ, pɛlɛɛzɩ-ɩ. Mbʊ paa anɩ ɛsɔɔlʊ yɔ, mbʊ lɛ se ɛɖʊzɩ kpaala pɩkɩlɩ lɛlʊ kɛ ɖɔʊ. Paapaazʊʊ mabʊ lɛ, pahʊlʊʊ fɩɖɩɖɩ nɛ palɔ pombo ŋgʊ hɛkʊ taa nɛ weyi ɛkpiki-ku yɔ ɛcɛyʊʊ ɛ-tɩ se ese ɖoŋ nɛ ewona-ku nɛ ɛdʊzɩ ɛ-paɖɛ sizika taa.

Maɖʊ pɩzʊ ɛlɔ nɛ e-nisi yaa kɩtɔla tataa kɔyɔ, ɛmabɩna naŋgbaŋgaɣ. Paɖɛ ɛɖʊza pombo kɛ lɛlʊ sizika taa kɔyɔ, pakalʊ kpaɣla 5 yaa 7, pɩlɩɩna ɖʊzʊ mbʊ ɛɖʊzɩnaa yɔ. Yee ɛyʊ ɛɖʊzɩna naŋgbaŋgaɣ yaa pɩkɛna pa-kɩkpɛndʊ taa naŋgbaŋgʊ hɔm kɔyɔ, pakalɩ kpaala 3. Patasʊ rugibi kɛ yaʊ se rugibi XV, pɩlɩɩna ɛzɩma maɖaa 15 makɩna-kʊ yɔ. Pombo kʊnɛ kɩpaazɩna Aŋgilɩtɛɛrɩ ɛjaɖɛ taa pʊcɔ nɛ kɩtalʊ ajɛya wena a-taa pɔyɔɔdʊ aŋgilisi kʊnʊŋ yɔ. Ajɛya naayɛ kɔyɔ: Kewiyaɣ-Kikpɛndaɣ ɛjaɖɛ, Irlandi, Afrika nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ, Ɔsɩtralii, Nuvɛlɩ-Zeelandɩ nɛ Fransɩ.

Papazɩ rugibi popmbo kɛ mabʊ pɩnzɩ 1870 taa. Pɩnaɣ 1871 kɛ pacalɩ-kʊmabʊ nɛ pɩɩkɛna Ekɔsɩ nɛ Aŋgilitɛɛrɩ ajɛya pamabɩna-kʊ. Pɩɩtʊzɩna kʊjʊka nakɩyɩ, lakɩŋ fenaɣ kɩyakʊ 27 pinaɣ 1871 nɛ Ekɔsɩ kaawabɩna Aŋgilitɛɛrɩ. Ɛkɔsɩ kaaɖʊ kpaala 4 nɛ ɛpaɖɛ Aŋgilitɛɛrɩ ñaɖʊzɩ 1. Ɛyaa 4 000 kaawobina Ekɔsɩ ejaɖɛ taa peeɖe. Mba pamakɩ rugibi kɛ pɩnaɣ 2016 taa pɛkpɛnda ɛyaa ɛzɩ 8 500 000 yɔ nɛ mba palɩza-wɛ kɩɖɩmaɖ yɔ patalʊ ɛzɩ ɛyaa 3 200 000 yɔ.