Al-Aksa ciŋgili kɛŋna Yerusalɛm taa ciŋgili ŋgʊ kɩkɩla paɣlʊ yɔ. Pama-kʊ ɖooo pɩnzɩ mɩnɩŋ VII taa. Lone nɖɩ pama-kʊ yɔ payaɣ-ɖɩ se Tamplʊnaa Pʊʊ. Kɩna lɔbɔɔ kuduyu ŋgʊ payaɣ kʊkʊ se Ɛwaɣ kuduyu yɔ, ɩtɩŋa ɩkpɛnda nɛ pama-ɩ ɖoli kʊɖʊm nɛ peeɖe yɔ ciŋgilinaa kadaɣ yaa Haram al-Sharif. Malɩŋ ɛsɔsɛtʊ ɛŋgbɛyɛ taa lɛ, pɔyɔɔdʊ se Alla tiyiyu sɔsɔ Mahomet wayɩ lɛ, ɛ-wayɩ tɩŋgɩyʊ, imam Omar ibn al-Khattâb, paɣzɩna ciŋgili ŋgʊ maʊ. Pɩɩkɛna pɩnaɣ 637 taa kɛ lone kiɖeɖeye nɖɩ ɖɩ-taa nayʊ Mahomet kaakʊya ɛkpana ɛsɔtaa ɖoo kiɖeɖena naayɛ taa yɔ.

Kacalaɣ malɩŋ ɛsɔsɛtʊ kpaaŋ kʊnɛ, paɖaana-kʊ walasʊ nɛ pɔñɔɔzɩ-kʊ camɩyɛ. Pɩɩkɛna malɩŋ ñʊʊtʊ sɔsɔ imam Omeyyade Abd-al-Malik alɩwaatʊ taa. Pɩnaɣ 705 taa kɛ imam sɔsɔ ɛnɛ ɛpɩyalʊ imam al-Walid ñɛtɛzɩna-kʊ ñɔɔzʊ. Cɩŋgili ŋgʊ kɩwɛɛ mbʊ nɛ pʊkɔma pɩnaɣ 746 lɛ, tɛtʊ pazɩ tɩñamsɩ peeɖe nɛ kɩyɔkɩ. Ɛlɛ pɩtacaɣ yem. Pɩnzɩ litozo wayɩ lɛ, pinaɣ 754, imam sɔsɔ abbasside al-Mansur ɖaɣnɩ-kʊ maʊ nɛ pɩnaɣ 780 ɖɔɖɔ pɔyɔkɩ-kʊ piyele patasɩ-kʊ sɔzʊ walanzɩ. Ciŋgili kʊnɛ kileɖa cabɩ. Pɩlakaɣ pɩnzɩ ɛzɩ 253 lɛ, tɛtʊ tasɩ ñamsʊ ɖɔɖɔ nɛ kɩ-hɔɔlʊ sɔsɔʊ kpem ñɔkɩ ɖɔɖɔ.

Pɩla mbʊ se tɛtʊ ñamsa nɛ ciŋgili al Aksa yɔkɩ pɩnaɣ 1033 lɛ, imam sɔsɔ weyi ɛɛwɛ pɩtɛ alɩwaatʊ taa yɔ, fatimide Ali az-Zahir, ɖaɣnɩ-kʊ tasʊ maʊ. Pɩwayɩ yɔ, paɖaana ciŋgili ŋgʊ ñɔɔzʊ camɩyɛ. Ɖenɖe pɔñɔɔza yɔ hɔɔlɩŋ nɩɩyɛ kɔyɔ: andema, tilima, kila tɛɛ kpɛɛɛ, ɖɩzʊyɛ sɔsɔyɛ, Alla nɛ e-tiyiyu Mahomet pɔ-yɔɔ tɔm ɖɩ-yɔɔdɩyɛ, lone nɖɩ ɖɩ-taa imam sɩŋgʊ nɛ ɛyaa malɩŋ lɛɛŋ yɔ nɛ cɩŋgili ŋgʊ kɩ-maɣmaɣ kɩ-taa ɖɔɖɔ. Kpaɣ pɩnaɣ 1099 taa ɖama-taa sʊʊ nɛ lɛɛzʊʊ kɩfam wɛɛ pɩlɩʊ lɛ, pakpaɣ ciŋgili ŋgʊ ɛzɩ kewiyaɣ ɖay yɔ nɛ Kɩna lɔbɔɔ kuduyu ŋgʊ payaɣ kʊkʊ se Ɛwaɣ kuduyu yɔ ɛzɩ cɔɔcɩ yɔ. Pɩwɛɛ mbʊ pɩkɔɔ pɩsɩɩna se Saladin ñɩʊ nesi pɩ-yɔɔ pɩnaɣ 1187 nɛ pɩla ndʊ lɛ mbʊ.