Fɩtɩyɩm taa maɣzʊʊ ɖoŋ (libre arbitre)

Nabʊyʊ wɛ ɛyʊ fɩtɩyɩm taa nɛ pɩhaɣ-ɩ ɖoŋ se ɛmaɣzɩ. Fɩtɩyɩm taa maɣzɩm ɖoŋ payaɣna fransɩɩ kʊnʊŋ taa se «libre arbitre». Nabʊyʊ mbʊ pɩhaɣna ɛyʊ ɖoŋ nɛ ɛlakɩ mbʊ e-liu wɛɛ yɔ. Pʊ-tɔbʊʊ se ɛyʊ pɩzɩɣ ɛla lɩmaɣza kɩbana nɛ ɛlakɩ mbʊ pʊwɛ ɖeu kpem yɔ. Pʊ-tɔbʊʊ se pɩɣa taŋayɩ pɩzɩɣ kaɖʊ ka-ñʊʊ taa se kɛcɛyɩɣ ka-tɩ nɛ kala sukuli ɖeu nɛ kɛɖɛɛ anasaayɩnaa tɛ nɛ kɔkɔɔ kapɩsɩ ɛjaɖɛ ñʊʊdʊ cee yɔɔ. Pɩɣa nakɛyɩ ñapɩzɩ kaɖʊ ka-ñʊʊ taa se kalakɩ sukuli nɛ kɔkɔɔ kapɩsɩ minisi. Nakɛyɩ ñapɩzɩ kaɖʊ se kɔsɔɔla se kapɩsɩ sɔɔja sɔsɔ nɔɔyʊʊ sɔɔjatʊ nʊmɔʊ taa. Pɩɣa nakɛyɩ ñapɩzɩ kɔsɔɔlɩ se kapɩzɩ haɖʊ sɔsɔ nɔɔyʊ. Pɩtɩŋa payɩ mbʊ yɔ, pɩlɩɣna paa weyi ɛ-maɣzɩm cɔlɔ. Pɩɣa ŋga kaɖʊʊ ka-ñʊʊ taa se kɔtɔsɔɔlɩ kɔ-yɔɔ ɛwɩɩ yɔ, kakaɣ pɩsɩʊ mɩlʊ cee yɔɔ. Yee toovenum pɩɣa ŋga kɔkɔma kapɩsɩ ha-m mɔntɔɔ yaa mɩlʊ yɔ, pʊwɛɛ se pɔhɔ ka-naŋgbaŋʊʊ nɛ kɩcɛkɩ yɔ, kɩcɛ, mbʊ pʊyɔɔ yɔ, ŋga taasɔɔlɩna se kɔ-yɔɔ ɛwɩɩ. Lɛɣtʊ pɩlɩʊ nakʊyʊ wɛɛ nɛ payaɣ-kʊ nɛ fransɩɩ kʊnʊŋ taa se «déterminisme» yaa «fatalisme». Pɩlɩʊ ŋgʊ kɩ-taa ɛyaa ñɔtɔŋ se nabʊyʊ fɛyɩ ɛyʊ fɩtɩyɩm taa nɛ pɩhaɣ-ɩ ɖoŋ se ɛmaɣzɩ nɛ ɛla mbʊ ɛsɔɔlaa yɔ. Pɔyɔɔdʊʊ se ɛyʊ maɣzɩm yaa ɛ-lakasɩ ɛɛlɩɣna ɛ-cɔlɔ. Pakaɖa kpayɩ se pʊcɔ palʊlɩ ɛyʊ lɛ, pɩtɛma ɖʊʊ mbʊ ɛkaɣ labʊ payɩ e-wezuu caɣʊ tɩŋa taa yɔ. Pɩtɛma ɖʊʊ ɖɔɖɔ mbʊ ɛkaɣ kɛʊ e-wezuu caɣʊ taa yɔ. Pʊɖʊwa se palʊlʊʊ ɛyʊ yɔ, ɛkaɣ kɛʊ ñʊʊdʊ nɔɔyʊ, mbʊʊ ɛkɛʊ. Pʊɖʊwa se palʊlʊʊ-ɩ yɔ, ɛkaɣ kɛʊ ha-m mɔɔtɔɔ, mbʊ ɖɔɖɔ ɛkɛʊ. Pʊɖʊwa se palʊlʊʊ-ɩ yɔ, ɛkaɣ kɛʊ mɩlʊ, mbʊ ɖeyi ɖeyi ɛkɛʊ. Pʊwɩlɩɣ se ɛyʊ lakɩ mbʊ payɩ yɔ, pɩɩlɩɣna ɛ-cɔlɔ. Pʊ-tɔbʊʊ se, pɩtamʊna se pɔhɔ nɔɔyʊ nɩŋgbaŋʊʊ se ɛwɛɛkɩ pʊyʊ. Mbʊ pʊyɔɔ yɔ, mbʊ ɛwɛɛkaa yɔ, pɩtalɩɩna ɛ-cɔlɔ. Pɩɩtɛma ɖʊʊ mbʊ se mbʊʊ ɛkaɣ wɛɛkʊʊ. Yee mbʊ, lɛɣtʊ pɩlɩʊ ŋgʊ payaɣna fransɩɩ taa se «déterminisme» yaa «fatalisme» yɔ, ki-koyindu lɛ mbʊ payaɣna fransɩɩ kʊnʊŋ taa se «libre arbitre» yɔ. Pa-naalɛ pa-taa lɛ, pɩnaɣ keɣlee se mba pɛkɛ fatalisti waa (fatalistes) yɔ, peyeki nɛ ɛyaa ɛɛcɛyɩɣ pa-tɩ nabʊyʊ taa, mbʊ pʊyɔɔ yɔ, pɔyɔɔdʊʊ se mbʊ pʊɖʊwa se paa weyi ɛkɛ yɔ, mbʊʊ ɛkɛʊ. Paa ɛyʊ ɛɛcɛyɩ ɛ-tɩ ɛzɩma, pɩɩɖʊwa se ɛtaahiɣ ɛ-tɩ kɔyɔ, ɛɛkaɣ ɖɔɖɔ ɛ-tɩ hiɣu wiɖiyi kaʊ. Ɛlɛ, pɩtɛkɛ mbʊ pɩkɛwa. Maɣzɩm pʊnɛ piyekiŋna nɛ kedeŋa pɩzɩɣna wayɩ wayɩ. Ŋgʊ Ɛsɔ lɩzɩ kedeŋa nɛ eyebina ɛyʊ tataa cɩnɛ se ɛla nɛ kowobina ɛsɩndaa nɛ pɩɖɛɛ.