Sapɔŋ
Japɔŋ kɛ Azii nɛ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ hɔɔlʊʊ taa tɛtʊ taa ɛjaɖɛ naɖɩyɛ. Ɖɩkɛ lɩm hɛkʊ taa tɛtʊ. Japɔŋ ɛjaɖɛ wɛ Pasifiki lɩŋgamʊʊ nɛ Japɔŋ teŋgu pɛ-hɛkʊ taa. Japɔŋ ɛjaɖɛ wɛ Siini nɛ Kooree nɛ Rusii pɛ-ajɛya nɛ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ hɔɔlʊʊ taa. Ɖɩwɛ Tayiwanɩ ɛjaɖɛ nɛ hayi kiŋ. Hɩɖɛ Japɔŋ tɔbʊʊ se ɛjaɖɛ nɖɩ ɖɩ-taa wɩsɩ lɩnaa yɔ. Mbʊ yebina nɛ payaa Japɔŋ ɛjaɖɛ se «Wɩsɩ ɖɩlɩyɛ ɛjaɖɛ».
| Jaapɔɔnɩ . | |||
 Jaapɔɔnɩ tɛlɛŋa | |||
| |||
| Tʋmɩyɛ taa kʋnʋmɩŋ: | . | ||
| Tɛtʋ sɔsɔtʋ: | . | ||
| Ɛjadɛ kɛ mbʋ yɔ: | . | ||
| Ɛjaɖɛ ñʋʋdʋ: | Ɖajaa Shinzō Abe | ||
| Ɛjaɖɛ walanzɩ: | 377,972.28 km² | ||
| Samaɣ ñʋʋ: | 126,919,659 (2015) | ||
| Tɛtʋ hɔɔlʋʋ samaɣ ñʋʋ: | 340.8 km² | ||
| Internet nimaɣ: | . | ||
Kpaɣ ɖooo pɩnaɣ 1945 ñɩŋga taa lɩm hɛkɩŋ taa tɛtʊ ndɩ ndɩ kpɛnda nɛ pɛkɛ Japɔŋ ɛjaɖɛ. Lɩm hɛkɩŋ taa tɛtʊ ndʊ tɩkpɛndɩ 6 852. Tɩ-walanzɩ kɛ 100 mɛɛtrɩ kaaree. Japɔŋ ɛjaɖɛ lɩm hɛkɩŋ taa tɛtʊ ndʊ tɩkɩlɩ paɣlʊʊ yaa walʊʊ yɔ, ndʊʊ yɔ : Honshū nɛ Hokkaidō nɛ Kyūshū nɛ Shikoku. Yee pɛtɛyɩ Japɔŋ ɛjaɖɛ tɔm mɩnʊʊ taa yɔ, lɩm hɛkɩŋ taa tɛtʊ ndʊ ɖɩya mbʊ yɔ, tɩkpakɩɣ 95 hɔɔlʊʊ mpilim. Japɔŋ ɛjaɖɛ walaa pɩtalɩ kilomɛɛtɛnaa kudokiŋ naadozo. Japɔŋ ɛjaɖɛ tɛtʊ hɛkɩŋ taa tɛtʊ ndʊ, tɩ-taa sakɩyɛ kɛ pʊŋ. Nabʊyʊ taa lɛ tɛtʊ sekiɣna tɛtɛɛ nɛ pɩlɩɣ ɛzɩ kobulaɣ huɣu nɛ pɩkpɛdɩɣ yɔ. Japɔŋ ɛjaɖɛ taa pʊʊ ŋgʊ kɩkɩlɩ kʊyʊʊ yɔ, ŋgʊʊ lɛ Fuji pʊʊ. Kʊkʊyaa pɩtalɩ mɛtanaa 3 776 mbʊ yɔ. Kpaɣ ɖooo pɩnaɣ 1707 ñɩŋga taa kɩkɛ mbʊ payaɣ se fɔlɩkaɣ (volcan) yɔ. Kedeŋa kpeekpe yɔɔ cɩnɛ ajɛya nakʊ ɖeke kɩlɩnɩ Japɔŋ ɛyaa ɖɔʊ nʊmɔʊ taa. Japɔŋ samaɣ talɩ ɛzɩ ɛyaa miiliyɔɔ waa 127 mbʊ yɔ. Japɔŋ tɛtʊ walɩ 377 488 kilomɛta kaaree yɔɔ. Kilomɛta kaaree yɔɔ lɛ, ɛyaa 377 wɛna. Teŋgunaa nɛ lɩŋgamɩŋ pe-kidemiŋ nɔsɩ yɔɔ kpɛɛɛ ɛyaa kɩlɩ ɖɔʊ.Japɔŋ tɛtʊ sɔsɔtʊ lɛ Tokiyoo. Japɔŋ ɛjaɖɛ tɛtʊ sɔsɔtʊ ndʊ tɩkɩlɩna paɣlʊʊ kedeŋa kpeekpe yɔɔ cɩnɛ. Tɛtʊ ndʊ, tɩ-samaɣ talɩ ɛyaa miiliyɔɔ waa niidozo nɛ kagbaanzɩ (35) yɔ nɛ pɩɖɛɛ pʊ-yɔɔ. Pɩnaɣ 1990 taa tɛtʊ ndʊ tɩ-taa liidiye kakɩlɩ ɖɔʊ kedeŋa kpeekpe yɔɔ.
Ñɩnɩyaa ñɩnaa nɛ pakaɖɩ kpayɩ se ɖooo paleyolitiki (paléolithique) alɩwaatʊ taa ɛyaa paɣzɩ ɖɔʊ Japɔŋ ɛjaɖɛ taa. Siini ɛjaɖɛ tɔm takayaɣ taa pacalɩ yɔɔdʊʊ Japɔŋ ɛjaɖɛ tɔm kpaɖʊʊ kajalaɣ ñɩŋgʊ taa. Pɩnaɣ 1947 taa Japɔŋ lɩzɩ ɖɩ-ɛjaɖɛ paɣtʊ ndɩ ndɩ. Ɖɩ-paɣtʊ taa lɛ, pʊwɛɛ se weyi ɛkɛɣ ɛjaɖɛ wiyaʊ sɔsɔ yɔ, ɛsɩkɩ nɛ pʊcɔ pasɩɩ nɔɔyʊ. Pʊwɛɛ se palɩzɩɣ paɣtʊ lɩzɩyaa ɖɔɖɔ, papa cejewiye payaɣ se Tiyɛɛtɩ (Diète).
Kedeŋa kpeekpe yɔɔ cɩnɛ ajɛya naalɛ ɖeke tɔsʊʊ kɩlɩna ɖɔʊ Japɔŋ ɛjaɖɛ tɔsʊʊ. Kedeŋa kpeekpe yɔɔ cɩna ajɛya naadozo ɖeke kɩlɩna Japɔŋ ɛjaɖɛ ajɛya lɛɛna taa wondu ndɩ ndɩ wonaʊ tʊmɩyɛ nʊmɔʊ taa. Piyele nɛ ajɛya lɛɛna taa wondu ndɩ ndɩ kɔnaʊ nʊmɔʊ taa lɛ, japɔŋ ɛjaɖɛ kɛ ɛjaɖɛ loɖo ñɩnɖɛ. Tadɩyɛ nʊmɔʊ taa lɛ, Japɔŋ ɛjaɖɛ ɖɛna ɛsɩndaa. Pʊ-yɔɔ ɖi-liidiye kɩlɩ ɖɔʊ kedeŋa kpeekpe ajɛya lɛɛna. Pɩtakazɩ ɛjaɖɛ naɖɩyɛ se ɖɩfɛyɩna kɩmɩyɛ Japɔŋ ɛjaɖɛ. Ɖɩkɩndɩ ajɛya lɛɛna liidiye miiliyaaɖɩ waa pɩtalɩ ɛzɩ 325 000 yɔ halɩ pɩɖɛɛ pʊ-yɔɔ. Liidiye ɖɔʊ nʊmɔʊ taa lɛ, Japɔŋ ɛjaɖɛ wayɩ lɛ, Siini ɛjaɖɛ tɩŋɩna. Japɔŋ ɛjaɖɛ ɖɛ ɛsɩnda pɩdɩɩfɛyɩ. Japɔŋ ɛjaɖɛ ɛyaa tɔkɩ pahakɩ pa-tɩ yɔɔ yem fɛɛɛ. Japɔŋ ɛjaɖɛ taa ɛyaa kɩlɩɣna wezuu caɣʊ pileɖiɣ kedeŋa yɔɔ cɩnɛ. Kedeŋa kpeekpe ajɛya kpɛndʊʊ ŋgbɛyɛ nɖɩ payaɣ se ONU yɔ ɖɩñɩnɩna nɛ ɖisusi-tʊ. Ɛlɛ, paa mbʊ yɔ cɛyɩtʊ natʊyʊ natʊyʊ wɛ Japɔŋ ɛjaɖɛ taa. Ɖɩkpaɣ ɛzɩ piya lʊlʊʊ nʊmɔʊ taa mbʊ yɔ, ɖɩnaɣ se Japɔŋ ɛjaɖɛ taa pɩtɔyɩna kpem kedeŋa yɔɔ cɩnɛ. Japɔŋ ɛjaɖɛ ɛyaa wɛɛ pakpɩlɩɣ kpɩlʊʊ yɔɔ sɔnɔdaa.
Tɛtʋ cikpetu cikpetu ndʋ lɩm cɔ-tʋ kondigo nɛ pɩta yɔ tɩ-tɔm wɛ Jaapɔɔnɩ tɔm taa ɖɔɖɔ. Kpaɣ ɖooo Jaapɔɔnɩ egeetiye caanaʋ tɔm nɛ pɩkɔɔ pɩsɩɩna se Jaapɔɔnɩ pɩsɩ ɛjaɖɛ yɔ pʋ-tɔm.
Pama takayaɣ nakɛyɛ nɛ pɛkɛdɩ ka-taa Siini ɛjaɖɛ tɔm. Takayaɣ ŋga ka-taa pajalɩ kɛdʋʋ pazɩ Jaapɔɔnɩ tɔm. Takayaɣ ŋgaa paya nɛ anasaayɩ taa se "Les Vingt-quatre Histoires". Pama-kɛ ɖooo kpaɖʋʋ kajalaɣ n̄ɩŋgʋ taa nɛ pʋcɔ palʋlɩ Yeesu-Krɩstʋ. Ɛlɛ, nabʋyʋ wɛ tɛtʋ ndʋ lɩm cɔ-tʋ nɛ pɩta Jaapɔɔnɩ ɛjaɖɛ taa mbʋ yɔ nɛ pɩwɩlɩɣ se ɛyaa kacaɣ tɩ-taa ɖooo pʋcɔ caanaʋ tɔm calɩɣ. Alɩwaatʋ ndʋʋ payaɣ se "Paléolithique" alɩwaatʋ. Alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa ɛyaa sakaɣ pɛ. Mbʋ paya anasaayɩ taa se "le riche écosystème de l'archipel japonais" yɔ piyebina nɛ "Jōmon" sɔnzɩ wɛɛ. Sɩwɛʋ yɔ, pɩtala pɩnzɩ 12 000 nɛ pʋcɔ ɖa-kpaɖʋʋ alɩwaatʋ paɣzɩ.