Keniya pʊʊ
Wakamba n̄ɩma cɔlɔ lɛ, Keniya pʊʊ tɔbʊ se « taataa pʊʊ » » Pʊʊ ŋgʊ kɩkɩlɩna kʊyʊʊ Keniya ɛjaɖɛ taa. Afrika tɛtʊ tɩŋa payɩ taa lɛ, Kilimanjaro pʊʊ wayi lɛ, Keniya n̄ɩŋʊ tɩŋna kʊkʊyʊmɩŋ taa. Keniya ɛjaɖɛ taa ɛyaa samaɣ nakayɩ wɛ Keniya pʊʊ ŋgʊ kɩ-liu tɛɛ kpɛɛɛ. Kpaɣ ki-liu tɛɛ ŋkpa ŋtalɩ “Batian” mbʊ yɔ, mɛtanaa 5 199 wɛna. Kpaɣ ki-liu tɛɛ nɛ ŋwolo “Nelion” lɛ, mɛtana naa 5 188 n̄ɛwɛna pɛhɛkʊ taa. Pʊʊ ŋgʊ kɩwɛ Keniya ɛjaɖɛ hɛkʊ taa ɖeyi ɖeyi. Kiwɛ “Equateur” nɛ hadɛ kɩŋ hɔɔlʊʊ taa. Kiposina Nairobi tɛtʊ ɛzɩ kilomɛtaa naa 150 mbʊ yɔ.
Tɛtɛɛ pɩɩn̄amsaa sɩŋŋŋ nɛ piseɣ nɛ kaaŋ sɔsɔŋ nɛ tɛtʊ pɩlɩʊ nɛ pɩkpaɣ nɛ pɩkpeeliu nɛ pikɔɔ pɩpɩsɩ Keniya pʊʊ. Mɩŋ sɔsɔŋ nɩyɛ kalɩna nɛ tɛtɛɛ kɩŋ helu helu nɛ pɩlɩzɩɣ kaaŋ sɔsɔŋ ɛnʊ tɛtɛɛ. Pɩlaba pɩnzɩ miliyɔɔ waa naadozo yɔ keniya pʊʊ ŋgʊ kikpaʊ sʊʊʊ mbʊ yɔ. Mbʊ payaɣ se “Calotte glaciaire” yaa lɩm pɛɛ yɔ mbʊ pamna pʊʊ ŋgʊ ki-yɔɔ kpi. Mbʊ yebina nɛ kɩ-yɔɔ kpaʊ caɣ kaɖɛ pɩdɩɩfɛyɩ nɛ kɩwɛɛ ndɩ kpem nɛ pʊʊŋ lɛɛŋ. Kɩwɛna ɖɔɖɔ lɩm kujomɩŋ sakɩyɛ pɩdɩɩfɛyɩ.
Kujomiŋ ɛnʊ ɛfaɣna ɖooo pʊʊ n̄ʊʊ taa nɛ pɩkɔɔ pɩtalɩ ɖooo kataŋa taa. Pʊʊ ŋgʊ kɩ-n̄ʊʊ taa lɩm lɩʊna nɛ piniɣdiɣ Keniya ɛjaɖɛ hɔɔlʊʊ sɔsɔʊ. Eurɔpʊ tuuɖe ɛjaɖɛ taa n̄ɩnɩyaa n̄ana tɛtɛɛ n̄amsʊʊ mbʊ pɩnaɣ 1 849 taa. Pɔ-nɔyɔɔ ɖɛyʊ kɔyɔ ɖa-caa Johann Ludwig Krapt. Ɛlɛ, pɩŋaɣ 1883 kɛ lɛɣtʊ nɛ tɩlɩtʊ ndɩ ndɩ n̄ɩnɩyaa n̄ɩɣ nesi se toovonim lɛ, tɛtɛɛ n̄amsɩna nɛ miŋ sɔsɔŋnɩɩyɛ lɩɩna tɛtɛɛ nɛ pɩlɩzɩ kaaŋ sɔsɔŋ nɛ tɛtʊ nɛ pɩkpa pembem nɛ pɩkɔɔ pɩpɩsɩ pʊʊ sɔsɔu yelu yelu. Pɩnaɣ 1 887 taa kɛ pacalɩ pʊʊ ŋgʊ kɩ-yɔɔ kpaʊ ɛlɛ patatalɩ kɩ-n̄ʊʊ takaɣ taa hem. Ɖa-caa Halford John Mackinder nɛ ɛ-taabalaa pan̄aɣna pana nɛ pɔɖɔ nɛ patʊlɩ kʊ- n̄ʊʊ taa yeli. Ɖeɖe nɛ sɔnɔ mbʊ yɔ, nʊmɔŋ ɖɔ yem nɛ ɛyʊ pɩzɩɣ nɛ ɛɖɔ yem lɩŋŋŋ nɛ ɛkpa Keniya pʊʊ ŋgʊ kɩ-taa.
Tɩŋ nɛ n̄ɩtʊ ndɩ ndɩ n̄ɔ pʊʊ ŋgʊ kʊ yɔɔ kpaɣ kɩ-liu tɛ nɛ nɛ ŋkɔɔ ŋkɔɔ ŋtalɩ kʊ- n̄ʊʊ taa. Laʊ sɔsɔʊ nakʊyʊ wɛ ɖɔdɔ pʊʊ ŋgʊ kɩhɔɔlʊ; nakʊyʊ yɔɔ. Tɛtɛ kpɩna sɔsɔna nayɛ wɛ keniya pʊʊ ŋgʊ kɩ-taa. Mbʊ yebina nɛ pɔcɔzɩ-kʊ kaɖaɣ nɛ pata kpɛɛɛ se pakandɩ kpɩna an a-yɔɔ ɖeu nɛ a-taa na ɖiyɛ ɛtaale yem. Kaɖaɣ ŋga ka-taa kpɩna ana apɩsɩ ketenga kpeekpe ŋgbɛyɛ ŋɖɩ payaɣ-ɖɩ se “UNESCO” yɔ ɖɩ-n̄ɩm sɔsɔm nabʊyʊ. Pɩnaɣ taa lɛ, ɛyaa ,ɛzɩ 15 000 yɔ panaɣ powoki Keniya kaɖaɣ ŋga ka-taa nɛ patʊlɩ-wɛ nɛ pasʊʊ nɛ pana kpɩna sɔsɔna ndɩ ndɩ ana.