Ñɔɔzɩtʋ hɛkʋ taa tʋkaɣ

Tɩɩnzɩ wɛ ɛzɩ ɛyaa ɖɔɖɔ yɔ: nasɩyɛ kɛ kɩsɛmasɩ kpaŋ kpaŋ, lɛɛsɩ kɛ yuulee, nasɩyɛ ñɛkɛ kʊlʊmasɩ layɩ layɩ nɛ lɛɛsɩ ɖɔɖɔ ñesidi. Tɩɩnzɩ tomnasɩ wɛtʊ ndʊ tɩlɩna sɩ-yʊŋ cɔlɔ yaa sɩ-tɛ feveku cɔlɔ. Nabʊyʊ taa lɛ, pɩlɩna sɩ-tɩ ̃nɔtinaʊ nɛ wɩsɩ yɔ pʊ-yɔɔ. Tɩɩnzɩ nzɩ sɩwɛ pɩlɩʊ ŋgʊ payaɣ-kʊ heelim taa se Hertzsprung-Rusell kanaɣ yɔ, nzɩ kɩlɩna ɖɔʊ nɛ tɩɩnzɩ nzɩ sɩmaɣmaɣ silukina si-miŋ yaa sɩ-mʊntʊsʊʊ pɩlɩɩna idrozɛɛnɩ ŋgʊ sɩkpakɩɣ nɛ sɩpɩsɩɣ eliyomi yɔ. Tɩɩnzɩ lɛɛsɩ lɛ, sɩmʊʊ sɩ-mʊntʊsʊʊ yaa si-miŋ kɛ lɛɛsɩ cɔlɔ. Wɩsɩ kɛna tɩɩŋa ŋga kɛ-miŋ kɩla ɖoŋ tɩɩnzɩ lɛɛsɩ payɩ yɔ. Pɩwɛ mbʊ ɖɔɖɔ lɛ, ɛyʊ maɣzʊ ɛ-taa se tɩɩnzɩ nasɩyɛ kilimuu yaa sɩcɔʊ nɛ lɛɛsɩ lɛ, sɩwɛ si-ɖeɖe nɛ siituu sɩɩkɛʊ. Ɛlɛ, pɩtɛkɛ mbʊ. Tɩɩnzɩ tɩŋa wɛ sɩ-ɖeɖe nɛ sɩ-tʊkaɣ kɔyɔ se sɩkɩlɩ ɖama yʊŋyuŋ, paɣlɩka nɛ feveku yaa miŋ yaa ñalamɩyɛ.

Ɖooo caanaʊ taa kɛ ɛyʊ kaasɩma tɩɩnzɩ wazaɣ: tɩɩnzɩ pɔcɔŋgaɣna nɛ pɑlakɩ pa-tʊma naayɛ naayɛ kɛ pɩnaɣ taa, nɛ pasɩma ɖɔɖɔ se yee tɩɩŋa kanɛ yaa kanɛ pɔɖɔŋna nɛ pʊtɔbʊʊpʊ-tɔbʊʊ se pʊnɛ yaa pʊnɛ. Tɩɩnzɩ taa ŋga paakɩla kpaɣʊ se tɩɩŋa sɔsɔɣa yɔ, ŋgaa lɛ tɩmbalʊʊ. Lɔŋ taa ɛyaa mba pataatɩlɩ se tɩɩŋa wɛʊ yɔ, kaatʊʊ nɛkaatuu kaakɛʊ, paamaɣza se ɖoo taa yeke kɛ tɩɩnzɩ lɩʊ. Ɛya wɛʊ ɖɔɖɔ yɔ, paa ɛyʊ weyi ɛnaɛ na ɛ-tɩɩŋa. Patɩlɩɣ tɩɩŋa yɔɔ tɔm siŋŋŋsiŋŋ yɔ, pɩtakɩlɩ leɖiɣleɖuu: pɩnzɩ mɩnɩŋ 16 taa kɛ sɔdʊʊ ŋgʊ payaɣ-kʊ se Giordano Bruno yɔ, ɛnʊ calɩna-tʊ naʊ kɛ mbʊ se tɩɩŋa eetuu nɛ kaakɛʊ nɛ pʊcɔ fayɩɩɩ pɩnaɣ 1814 taa Joseph von Fraunhofer tasɩ ñɩɩʊñɩɣʊ nesiniye se mbʊmbʊʊ pɩlaba. Tɩɩnzɩ wɛna hɩla ndɩ ndɩ nɛ paa hɩɖɛ nɖɩ ɖɩna ɖɩtɔbʊʊɖɩ-tɔbʊʊ: tɩmbalʊ wɛɛ, kalimuuduu pee wɛɛ, nɛ cɛlɛm mɔ-nɔ wɛɛ ɖɔɖɔ.