Ñɔɔzɩtʋ hɛkʋ taa tʋkaɣ

Contenu supprimé Contenu ajouté
Gnangbade (ndɔncɔɔlɩyɛ | tambasɩ)
added reference
Gnangbade (ndɔncɔɔlɩyɛ | tambasɩ)
Aucun résumé des modifications
Caŋa 1:
'''Wɩsɩ''' (payaɣ-sɩ 'sol'[[Laatɛɛ]] taa se, "sol"Grɛɛkɩ'Helios' taayaa se,'Heλιος' "Helios"[[Grɛɛkɩ]] yaa Ἥλιοςtaa) kɛ mbʋ mbʋ pʋcɔ ɛsɔmɩnʋʋ nɛ pɩta yɔ, pɩ-tɩɩŋa. Wɩsɩ kɛ mbʋ mbʋ pʋcɔɔ pɩta ḿbʋ yɔ, pɩ-taa kaabʋwaɣ. Sɩ-tɔlɩm wɛ ɛzɩ sʋtʋ lɩm yɔ. Panaɣ mbʋ payaɣ se, hydrogène nɛ hélium yɔ sɩ-taa. Si-yuŋ hɔɔlʋʋ taa lɛ, hydrogène kpaɣ 74% yaa 92,1% sɩ-maɣzʋʋ hɔɔlʋʋ taa. Hélium n̄akpaɣ 24% si-huŋ hɔɔlʋʋ taa yaa 7,8% sɩ-maɣzʋʋ hɔɔlʋʋ taa<ref>https://www-n.oca.eu/vigouroux/chp1/chp112.html</ref>. [[Tɛtʋ]] nɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ pʋdʋnaa lɛlaa lʋbɛ pɔcɔʋ-sɩ nɛ pataŋ. Pʋtʋnaa cikpema nabɛyɛ ɖɔɖɔ kagbaanzɩ nɛ mbʋ payaɣ se, astéroïdes nɛ comètes waa yɔ sakɩyɛ nɛ mʋzʋʋ nakʋyʋ pɔcɔʋ-sɩ ɖɔɖɔ nɛ patɩŋ. Mbʋ pʋwɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ payɩ yɔ, pɩ-taa lɛ, wɩsɩ kpaɣ si-ɖeke 99,86% pu-huŋ hɔɔlʋʋ taa nɛ mbʋ pɩkazaa yɔ, pɛtɛyɩ pu-yuŋ tam naadozo taa yɔ, pʋdʋ weyi payaɣ se, [[Jupiter]] yɔ, ɛ́lɛ n̄akpakɩɣ pɩkɩlɩ hɔɔlɩŋ naalɛ.
 
[[File:Celestia sun.jpg|thumb|Celestia sun|Wɩsɩ]]
 
Wɩsɩ n̄akɩ nɛ ɖoŋ weyi sɩhaɣ yɔ, ɛnʋ yekina nɛ ɛyʋ caɣ wezuu [[Tɛtʋ]] yɔɔ cɩnɛ. Ɛlɛ, mʋntʋsʋʋ tɛ ɖoŋ nɛ soŋaɣ n̄ɩŋ peyekina nɛ lɩm wɛɣ nɛ tɩŋ lʋlʋʋ pe. Mbʋ payaɣ se, UV solaire yɔ, yee lɩm mbʋ pikpeŋ lɔɔŋ taa yem yaa pɩcakɩ habɩŋ taa yɔ, pɩtakɩlɩ cʋʋʋ yɔ, ḿbʋ kʋʋna kʋdɔmɩŋ pe pɩ-taa. Tɩŋ ndɩ ndɩ nɛ n̄ɩtʋ ndɩ ndɩ sakɩyɛ patɩŋɩɣna ɛzɩma mbʋ [[Fenaɣ]] yaa lɩm peyeki nɛ mʋntʋsʋʋ ŋgʋ wɩsɩ haɣ yɔ kɩlɛɣzɩɣ yɔ pʋ-yɔɔ nɛ papaɣlɩɣ.
 
Wɩsɩ n̄akɩ n̄aɣʋ mbʋ yɔ piyekina ɖɔɖɔ nɛ soŋaɣ nɛ niikaɣ pa-alɩwaatʋ wɛɛ ndɩ ndɩ hɔɔlɩŋ ndɩ ndɩ taa. Toovenum lɛ, n̄alɩmɩyɛ nɖɩ ɖɩn̄andɩɣ [[Tɛtʋ]] yɔɔ yɔ, ɖi-miŋ 99,97% yaa 99,98% lɩɣna Wɩsɩ cɔlɔ. Ɖɔɖɔ ɛzɩ wondu lɛɛtʋ tɩŋa yɔ, ḿbʋ ɖɔɖɔ n̄alɩmɩyɛ ɖoŋ ɛnɩ ɛlɩɣ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ miŋ kɩsɛmɩŋ weyi paanaɣ-ɩ yɔ ɛ-tɩyɛ. Pʋ-yɔɔ Tɛtʋ wɛ ti-ɖeɖe ɖiɣɖiɣ.
 
Wɩsɩ kɛ mbʋ pʋwɛ tɩɩnzɩ hɛkʋ taa payɩ yɔ pɩ-taa lɛɛbʋ. [[Tɩɩnzɩ]] ńzɩ sɩkpɛndɩ ɛzɩ kudokiŋ agbaba 234 yɔ. Pɩnaɣ 2009 taa pan̄ɩnaa nɛ pana ḿbʋ: Ɛsɔmɩnʋʋ ŋgʋ kɩwɛ tɩɩnzɩ wayɩ yɔ. Wɩsɩ wɛ mbʋ payaɣ se parallaxe-seconde yɔ pʋ-tam 15 nɛ siposina tɩɩnzɩ ɛzɩ parallaxe-secondes waa 8.500 yɔ (pʋwɛ ɛzɩ mbʋ payaɣ se année-lumière yɔ tam 26.000.
 
Wɩsɩ posina [[Tɛtʋ]] ɛzɩ kilomɛtanaa 149.597.870 ḿbʋ yɔ <ref>http://jeretiens.net/distance-entre-la-terre-et-le-soleil-149-597-870-km/</ref>. Pʋmʋʋ cɛcɛsɩ 8 nɛ kɛlɛm kɛlɛm waa 19 nɛ pʋcɔ Wɩsɩ tɛ n̄alɩmɩyɛ talɩ Tɛtʋ yɔɔ lɛ.
 
=Tɔmpiye « wɩsɩ » lɩna le ?=
=Ɖɩ-tɔm=
=Sɩ-wɛtʊ=
Caŋa 28:
===Sɩ-walanzɩ===
===Mbʊ payaɣ se eliyɔsɩfɛɛrɩ (héliosphère) yɔ===
 
=Sɩ-tʊmɩyɛ=
==Sɩ-hɔɔlʊʊ ŋgʊ kɩ-taa nɛ mbʊ payaɣ se ɛɛmaɣ yɔ==
Ligne 35 ⟶ 34 :
==Tɛtʊ yeki nɛ sɩ-tʊmɩyɛ lɛɣzʊʊ lɛɣzʊʊ mbʊ yɔ==
=Sɩ-wɛtʊ=
= nɛ ɛyʊ=
[[File:Actual Sunset.jpg|thumb|Wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ]]
==Pɔcɔna-sɩ nɛ pamaɣzɩ sɩ-yɔɔ ndʊ yɔ pʊ-tɔm==