Ñɔɔzɩtʋ hɛkʋ taa tʋkaɣ

Contenu supprimé Contenu ajouté
Gnangbade (ndɔncɔɔlɩyɛ | tambasɩ)
Infobox
Gnangbade (ndɔncɔɔlɩyɛ | tambasɩ)
Liens, infobox
Caŋa 1:
{{Ɛyaa sɔsaa
|Ɛ-hɩɖɛ =
|image = Nelson Mandela-2008 (edit).jpg|thumb|Nelson Mandela - pɩnaɣ 2008 taa]]
|px = 190
|text =
|Ɛ-ɛjaɖɛ = [[Afrika Hadɛ kiŋ (Afrique du Sud)|Afrɩka nɛ hadɛ kiŋ]]
|Ɛ-tʋmɩyɛ = Ɛjaɖɛ ñʋʋdʋ
|Ɛ-ɖɩlʋlɩyɛ = Mvezo
|E-efemiye kɩlʋlɩyɛ = [[hasɩyaɖɛ fenaɣ]] kɩyakʋ hiu nɛ lutozo n̄ɩŋʋ wiye, pɩnaɣ 1918
|Ɛ-ɖɩsɩbɩyɛ = Yowanɛɛsɩbuur
|E-efemiye kɩsɩbɩyɛ = [[saŋayɩŋ fenaɣ]] kiyakʋ kagbaanzɩ n̄ɩŋʋ wiye, pɩnaɣ 2013
|E-nesi ñɩɣʋ = Nelson Mandela signature 2000.xcf|thumb|Nelson Mandela signature 2000
}}
 
'''Nelson Rolihlahla Mandela''', payaɣ e-cejewiye se, "Madiba". Palʋla-ɩ [[hasɩyaɖɛ fenaɣ]] kɩyakʋ hiu nɛ lutozo n̄ɩŋʋ wiye, pɩnaɣ 1918 taa Mvezo [[Afrika Hadɛ kiŋ (Afrique du Sud)|Afrɩka nɛ hadɛ kiŋ]] ɛjaɖɛ taa). Ɛsɩba [[saŋayɩŋ fenaɣ]] kiyakʋ kagbaanzɩ n̄ɩŋʋ wiye, pɩnaɣ 19132013 taa Yowanɛɛsɩbuur ɛjaɖɛtɛtʋ taa. Nelson Mandela kɛkɛ Afrɩka nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ taa [[Politiki tɩlɩyɛ lɩmaɣza|politiki]] laɖʋ nɔɔyʋ. Kajalaɣ caca ŋgʋ pɔtɔ Afrɩka nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ taa se palɩzɩ ɖɩ-n̄ʋʋdʋ yɔ, ki-ɖeɖe lɛ, tɛyɩtʋ taafɛyɩ ansaayɩnaa nɛ ɛyaa kɩkpɛdaa pɛ-hɛkʋ taa. Caca ŋgʋʋ pɔtɔɔ nɛ palɩzɩ Nelson Mandela nɛ ɛpɩsɩ ɛjaɖɛ ńɖɩ ɖɩ-n̄ʋʋ tʋ pɩnaɣ 1994 nɛ puwolo pɩsɩɩnɩ pɩnaɣ 1999 n̄ɩŋa. Ɛkɛ ajɛɛ n̄ʋŋ tɩnaa mba palʋba siŋŋ se, tɛyɩtʋ natʋyʋ ɛtaawɛɛ ɛyaa hɛkʋ taa yɔ, pa-taa lɛlʋ. Toovenim lɛ, tokaɣ sɔsɔɔ nakɛyɛ kɛwɛ ansaayɩnaa nɛ ɛyaa kɩkpɛdaa pɛ-hɛkʋ taa Afrɩka nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ taa. Ansaayɩnaa takpakaɣa ɛyaa kɩkpɛdaa nɛ payaa se pʋyʋ. Tɛyɩtʋ ndʋ tɩɩwɛ ɛyaa hɛkʋ taa mbʋ yɔ, ndʋʋ payaɣ se, aparɩtɛɛyɩdɩ (apartheid)apartɛyɩdɩ.
 
Nelson Mandela sʋ ŋgbɛyɛ nɖɩ payaɣ se, "Congrès National Africain" (ANC) yɔ ɖɩ-taa pɩnaɣ 1943 taa. Ɛsʋ ɖɩ-taa se, pɩsa nɛ ɛlʋbɩna tɛyɩtʋ ndʋ tɩwɛ ansaayɩnaa nɛ ɛyaa kɩkpɛdaa pɛ-hɛkʋ taa yɔ. Ŋcɔna Afrɩka nɛ haɖɛ kiŋ ɛjaɖɛ taa yɔ, ansaayɩnaa tɔɖɔɔ patalɩ ɛyaa kɩkpɛdaa, ɛlɛ, ḿba ɖʋna tɛyɩtʋ pa nɛ ɛyaa kɩkpɛdaa pɛ-hɛkʋ taa nɛ ponuutuu-wɛ siŋŋ. Ɛkɔma ɛpɩsɩ tɔmhʋyʋ lɛ, ɛwɛɛ mba palʋkɩ se, ɛyaa ɛtaatɩŋɩɣna heluhelu lakasɩ yɔɔ se, pekisi tɛyɩtʋ paɣtʋ yɔɔ ɖɔm yɔ, pa-taa. Ɛyaa hɛkʋ taa tɛyɩtʋ paɣtʋ ńdʋ, ŋgbɛyɛ nɖɩ payaɣ se, "PartiPartie nationalnationale" yɔ, ɖi-kewiyaɣ ɖʋna-tʋ kpaɣna pɩnaɣ 1948 taa. Pekizaa se pataatasɩ "ANC" ŋgbɛyɛ nɖɩ ɖɩlʋkɩ se tɛyɩtʋ natʋyʋ ɛtaawɛ ɛyaa hɛkʋ taa yɔ ɖɩ-taŋ nɩʋ pɩnaɣ 1960 taa. Mbʋ labɩna nɛ lʋɖɛ nɖɩ palʋkaɣ se tɛyɩtʋ natʋyʋ ɛtaawɛɛ ansaayɩnaa nɛ ɛyaa kɩkpɛdaa pɛ-hɛkʋ taa yɔ, ɖɩtawazɩ pʋyʋ. Ɛlɛ, Mandela ɖaɣnɩ ŋgbɛyɛ ńɖɩ ɖʋʋ pɩnaɣ 1961 taa nɛ ɛkɛ ɖɩ-n̄ʋʋ tʋ. Ŋgbɛyɛ ńɖɩ, ɖɩ-taa n̄ɩma lʋbɩna paɣtʋ ɖoŋ n̄ɩndʋ ndʋ komina nɛ sɔɔjanaa paɖʋwa yɔ siŋŋ, halɩ pakʋyʋʋ tɩ-yɔɔ nɛ kɩn̄azʋʋ. Afrɩka nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ tɛ polisinaa kpa-ɩ pɩnaɣ 1962 taa. Ɛlɛ, ŋgbɛyɛ nɖɩ payaɣ se, "CIA" yɔ, ńɖɩ yebina nɛ pakpa-ɩ. Pahʋ ɛ-tɔm "Rivonia" tɛtʋ taa nɛ pɩtɛ lɛ, paɖʋ-ɩ salaka. Pɩkpaɣnɩ mbʋ yɔ lɛ, Mandela pɩsɩ mba palʋkɩ se, ɛyaa kɩsɛmaa nɛ kʋhʋlʋmaa nɛ kɩkpɛdaa nɛ sʋtʋ lɩm n̄ɩma pɛwɛɛ kɩmaŋ, tɛyɩtʋ natʋyʋ ɛtaawɛɛ yɔ, pa-kɩlɛmʋʋ. Peeye kedeŋa kpeekpe ajɛɛ sɩna-ɩ ɛ-lʋɖɛ ńɖɩ ɖɩ-lʋbʋ yɔɔ nɛ pɩkɩlɩɣ kɩlʋʋ yɔɔ.
 
Ɛcaɣ salaka taa pɩnzɩ nɛɛlɛ nɛ lʋbɛ mpilim nɛ ɛtɔɔ kʋn̄ɔŋ siŋŋ. Ɛ-lʋɖɛ nɖɩ ɛlʋkaɣ yɔ, ɖɩ-yɔɔ lɛ, ekizaa se, ɛɛlɩɣ salaka taa yee, patanɩɩna-ɩ kɔyɔ. [[Kɔlaɣ fenaɣ]] kɩyakʋ hiu nɛ kʋɖʋmʋʋ wiye, pɩnaɣ 1990 taa patɔla-ɩ nɛ peyebi-i. Ɛ-lɩmaɣza wena ɛwɛna ɖooo ɛ-pɩcatʋ nɛ ɛkɔɔ ɛpaɣlɩ yɔ, a-yɔɔ lɛ, etisi se ɛ nɛ ɛjaɖɩ ńɖɩ ɖɩ-n̄ʋʋdʋ, Ɖajaa Frederik de Klerk tɛ komina pacaɣ pɔyɔɔdɩ nɛ peceyi. Paha ɛ nɛ n̄ʋʋdʋ Frederik de Klerk ɛnʋ Laŋhɛyɛ yɔɔ kandɩyaa samtʋ nima pɩnaɣ 1993 taa, mbʋ pʋyɔɔ yɔ, ɛ nɛ ɩ panɩnɩ ɖama ɖɛfɛɛ yem nɛ tɛyɩtʋ ndʋ tɩɩwɛ ansaayɩnaa nɛ ɛyaa kɩkpɛdaa pɛ-hɛkʋ taa yɔ tɩsɩɩ tɩnaɣ. Peeye papazɩ sɩʋ loma kaɖasɩm Afrɩka nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ kɩfɑɖɛ tikiɖe.
Nelson Mandela sʋ ŋgbɛyɛ nɖɩ payaɣ se, "Congrès National Africain" (ANC) yɔ ɖɩ-taa pɩnaɣ 1943 taa. Ɛsʋ ɖɩ-taa se, pɩsa nɛ ɛlʋbɩna tɛyɩtʋ ndʋ tɩwɛ ansaayɩnaa nɛ ɛyaa kɩkpɛdaa pɛ-hɛkʋ taa yɔ. Ŋcɔna Afrɩka nɛ haɖɛ kiŋ ɛjaɖɛ taa yɔ, ansaayɩnaa tɔɖɔɔ patalɩ ɛyaa kɩkpɛdaa, ɛlɛ, ḿba ɖʋna tɛyɩtʋ pa nɛ ɛyaa kɩkpɛdaa pɛ-hɛkʋ taa nɛ ponuutuu-wɛ siŋŋ. Ɛkɔma ɛpɩsɩ tɔmhʋyʋ lɛ, ɛwɛɛ mba palʋkɩ se, ɛyaa ɛtaatɩŋɩɣna heluhelu lakasɩ yɔɔ se, pekisi tɛyɩtʋ paɣtʋ yɔɔ ɖɔm yɔ, pa-taa. Ɛyaa hɛkʋ taa tɛyɩtʋ paɣtʋ ńdʋ, ŋgbɛyɛ nɖɩ payaɣ se, "Parti national" yɔ, ɖi-kewiyaɣ ɖʋna-tʋ kpaɣna pɩnaɣ 1948 taa. Pekizaa se pataatasɩ "ANC" ŋgbɛyɛ nɖɩ ɖɩlʋkɩ se tɛyɩtʋ natʋyʋ ɛtaawɛ ɛyaa hɛkʋ taa yɔ ɖɩ-taŋ nɩʋ pɩnaɣ 1960 taa. Mbʋ labɩna nɛ lʋɖɛ nɖɩ palʋkaɣ se tɛyɩtʋ natʋyʋ ɛtaawɛɛ ansaayɩnaa nɛ ɛyaa kɩkpɛdaa pɛ-hɛkʋ taa yɔ, ɖɩtawazɩ pʋyʋ. Ɛlɛ, Mandela ɖaɣnɩ ŋgbɛyɛ ńɖɩ ɖʋʋ pɩnaɣ 1961 taa nɛ ɛkɛ ɖɩ-n̄ʋʋ tʋ. Ŋgbɛyɛ ńɖɩ, ɖɩ-taa n̄ɩma lʋbɩna paɣtʋ ɖoŋ n̄ɩndʋ ndʋ komina nɛ sɔɔjanaa paɖʋwa yɔ siŋŋ, halɩ pakʋyʋʋ tɩ-yɔɔ nɛ kɩn̄azʋʋ. Afrɩka nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ tɛ polisinaa kpa-ɩ pɩnaɣ 1962 taa. Ɛlɛ, ŋgbɛyɛ nɖɩ payaɣ se, "CIA" yɔ, ńɖɩ yebina nɛ pakpa-ɩ. Pahʋ ɛ-tɔm "Rivonia" tɛtʋ taa nɛ pɩtɛ lɛ, paɖʋ-ɩ salaka. Pɩkpaɣnɩ mbʋ yɔ lɛ, Mandela pɩsɩ mba palʋkɩ se, ɛyaa kɩsɛmaa nɛ kʋhʋlʋmaa nɛ kɩkpɛdaa nɛ sʋtʋ lɩm n̄ɩma pɛwɛɛ kɩmaŋ, tɛyɩtʋ natʋyʋ ɛtaawɛɛ yɔ, pa-kɩlɛmʋʋ. Peeye kedeŋa kpeekpe ajɛɛ sɩna-ɩ ɛ-lʋɖɛ ńɖɩ ɖɩ-lʋbʋ yɔɔ nɛ pɩkɩlɩɣ kɩlʋʋ yɔɔ.
 
Kewiyaɣ ŋga keɖiyaɣ ɛjaɖɛ ńɖɩ se pʋcɔ pɔtɔ caca nɛ palɩzɩ ɛjaɖɛ n̄ʋʋdʋ yɔ, pʋkɔna-kɛ kaɖɛ siŋŋ. Peeye ɛ nɛ n̄ʋʋdʋ de Klerk palʋba se, you ɛtaalɩɩ aparɩtɛɛdɩ taa n̄ɩma nɛ ANC nɛ "Inkhata" pa-aŋgba pɛ-hɛkʋ taa. Zuuluu[[Suluu kʊnʊŋ|Suluu]] cejewiye taa n̄ɩma wɛna "Inkhata" ŋgbɛyɛ taa sakɩyɛ. Pɩnaɣ 1994 n̄ɩŋa taa pɔtɔ caca nɛ palɩzɩ Nelson Mandela nɛ ɛkɛ kajalaɣ ɛyʋ kɩkpɛdʋ weyi ɛkɛ Afríka nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ n̄ʋʋdʋ yɔ. Ɛlʋba siŋŋ se, ceyuu nɛ ɖama nɩnaʋ pɛwɛɛ ansaayɩnaa nɛ ɛyaa kɩkpɛdaa pɛ-hɛkʋ taa. Ɛlʋba se, ɛyaa ɛwɛɛ kɩmaŋ tɔzʋʋ nʋmɔʋ taa. Ɛlɛ, kʋdɔŋ sɔsɔʋ ŋgʋ patanada kɩ-hayʋʋ nɛ payaɣ-kʋ se, siidaa yɔ, ɛtɔcɔna ki-ɖeɖe, ŋgʋ kɩsa miŋ siŋŋ Afrɩka nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ taa. Ɛkpaɣ kpelaɣ nɛ pɩsɩɩnɩ pɩnzɩ nzɩ pʋpɔzʋʋ se, ɛyʋ ɛla Afrɩka nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ taa yɔ lɛ, eyele-kɛ nɛ ɛlɩzɩ e-nesi politiki tɔm taa. Ɛlɛ, ɛwɛɛ ɛsɩŋna "ANC" ŋgbɛyɛ kaɣlaa nɛ ekiziɣ mbʋ ɖɩlakɩ nɛ pɩɩcɔlʋʋ yɔ.
Ɛcaɣ salaka taa pɩnzɩ nɛɛlɛ nɛ lʋbɛ mpilim nɛ ɛtɔɔ kʋn̄ɔŋ siŋŋ. Ɛ-lʋɖɛ nɖɩ ɛlʋkaɣ yɔ, ɖɩ-yɔɔ lɛ, ekizaa se, ɛɛlɩɣ salaka taa yee, patanɩɩna-ɩ kɔyɔ. Kɔlaɣ fenaɣ kɩyakʋ hiu nɛ kʋɖʋmʋʋ wiye, pɩnaɣ 1990 taa patɔla-ɩ nɛ peyebi-i. Ɛ-lɩmaɣza wena ɛwɛna ɖooo ɛ-pɩcatʋ nɛ ɛkɔɔ ɛpaɣlɩ yɔ, a-yɔɔ lɛ, etisi se ɛ nɛ ɛjaɖɩ ńɖɩ ɖɩ-n̄ʋʋdʋ, Ɖajaa Frederik de Klerk tɛ komina pacaɣ pɔyɔɔdɩ nɛ peceyi. Paha ɛ nɛ n̄ʋʋdʋ Frederik de Klerk ɛnʋ Laŋhɛyɛ yɔɔ kandɩyaa samtʋ nima pɩnaɣ 1993 taa, mbʋ pʋyɔɔ yɔ, ɛ nɛ ɩ panɩnɩ ɖama ɖɛfɛɛ yem nɛ tɛyɩtʋ ndʋ tɩɩwɛ ansaayɩnaa nɛ ɛyaa kɩkpɛdaa pɛ-hɛkʋ taa yɔ tɩsɩɩ tɩnaɣ. Peeye papazɩ sɩʋ loma kaɖasɩm Afrɩka nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ kɩfɑɖɛ tikiɖe.
 
Kewiyaɣ ŋga keɖiyaɣ ɛjaɖɛ ńɖɩ se pʋcɔ pɔtɔ caca nɛ palɩzɩ ɛjaɖɛ n̄ʋʋdʋ yɔ, pʋkɔna-kɛ kaɖɛ siŋŋ. Peeye ɛ nɛ n̄ʋʋdʋ de Klerk palʋba se, you ɛtaalɩɩ aparɩtɛɛdɩ taa n̄ɩma nɛ ANC nɛ "Inkhata" pa-aŋgba pɛ-hɛkʋ taa. Zuuluu cejewiye taa n̄ɩma wɛna "Inkhata" ŋgbɛyɛ taa sakɩyɛ. Pɩnaɣ 1994 n̄ɩŋa taa pɔtɔ caca nɛ palɩzɩ Nelson Mandela nɛ ɛkɛ kajalaɣ ɛyʋ kɩkpɛdʋ weyi ɛkɛ Afríka nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ n̄ʋʋdʋ yɔ. Ɛlʋba siŋŋ se, ceyuu nɛ ɖama nɩnaʋ pɛwɛɛ ansaayɩnaa nɛ ɛyaa kɩkpɛdaa pɛ-hɛkʋ taa. Ɛlʋba se, ɛyaa ɛwɛɛ kɩmaŋ tɔzʋʋ nʋmɔʋ taa. Ɛlɛ, kʋdɔŋ sɔsɔʋ ŋgʋ patanada kɩ-hayʋʋ nɛ payaɣ-kʋ se, siidaa yɔ, ɛtɔcɔna ki-ɖeɖe, ŋgʋ kɩsa miŋ siŋŋ Afrɩka nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ taa. Ɛkpaɣ kpelaɣ nɛ pɩsɩɩnɩ pɩnzɩ nzɩ pʋpɔzʋʋ se, ɛyʋ ɛla Afrɩka nɛ hadɛ kiŋ ɛjaɖɛ taa yɔ lɛ, eyele-kɛ nɛ ɛlɩzɩ e-nesi politiki tɔm taa. Ɛlɛ, ɛwɛɛ ɛsɩŋna "ANC" ŋgbɛyɛ kaɣlaa nɛ ekiziɣ mbʋ ɖɩlakɩ nɛ pɩɩcɔlʋʋ yɔ.
 
Ɛkɔma lɛ, ɛsʋʋ aŋgba sakɩyɛ wena alʋkɩna kʋn̄ɔŋdʋtʋ nɛ siidaa kʋdɔŋ yɔ a-taa. Mbʋʋ pɩlaba nɛ ɛkɔɔ ɛpɩsɩ kedeŋa kpeekpe tɛ n̄ɩm sɔsɔm. Ɛyʋ waɖɛ yɔɔ kandayʋʋ nʋmɔʋ taa lɛ, ɛkɛ weyi kpedeŋa kpeekpe welesiɣna siŋŋ yɔ. Ɛ-yɔɔ ɛyaa kʋhʋlʋmaa nɛ kɩsɛmaa nɛ kɩkpɛdaa nɛ sʋtʋ lɩm n̄ɩma pɛkpɛndaa pacaɣ ɛjaɖɩ ńɖɩ ɖɩ-taa. Ɛ-yɔɔ ɖɔɖɔ loma kaɖasɩm lɩ ɖɩ-taa. Pakpaɣ-ɩ se, ɛnʋʋ lɛ ɛjaɖɛ ńɖɩ ɖɩ-caa. Pɛɖɛyɩ ɛjaɖɛ ńɖɩ se, " kaɣʋʋ ɛjaɖɛ". Paa mbʋʋ yɔ, cɛyɩtʋ kaɖɛ n̄ɩndʋ ndɩ ndɩ wɛ ɖɩ-taa. Mulum wɛ tɔzʋʋ nʋmɔʋ taa nɛ ɛyaa kʋyʋʋ komina yɔɔ nɛ helu helu lakasɩ labʋ.