Kpɩna wena atuu a-lotu yɔɔ yɔ

Kpɩna kɩkala yaa kpɩna wena atuu a-lotu yɔɔ yɔ, Kpɩna kɩkala yaa kpɩna wena atuu a-lotu yɔɔ yɔ, pɩkɛ tataa kpɩna wena aɖaɣlaa nɛ a-yɔɔ wɛɛ pɔɔya yɔ. Paa pɛwɛna tɔnɩŋ ɖɔɖɔ ɛzɩ kpɩna lɛŋa kɔyɔ nɛ pɔ-yɔɔ wɛɛ ɖɔɖɔ pɔɔya yɔ, nɔɔnɔɔ kpɩna kɩkala, kpaɣ ñɩŋ, caafela mbʊ yɔ pɛwɛ ndɩ sumasi. Ɛlɛ ñɩŋ pɩlʊʊ kɔyɔ papa nɛ sumasi nasɩyɛ palɩ ɖama nɛ pɛwɛɛ ndɩ nɛ kpaɣ ɛzɩ kamasɩ nɛ caafela mbʊ yɔ. Mbʊ ɖɔɖɔ ɖɩkpaɣ kpɩna kɩkala ana a-tɩŋa yɔ pɛfɛyɩ ɖɔɖɔ pa-tɩŋa ɖeyi ɖeyi, pɩwɛ ndɩ ndɩ.

Kajalaɣ kpɩna wena paɖʊ-yɛ pɩlʊʊ ŋgʊ kɩ-taa yɔ alɩ tɛtʊ yɔɔ ɖooo malaa yaa akaa wɛɛ taa, nɛ pɩkpɛndɩna ɖɔɖɔ ɖooo pɩdaa coluu huɖuu wɛɛ. Kajalaɣ sɩɣlɛŋgbɛm mɔɔ tɩnaa mba papɩza pacaɣ tɛtʊ yɔɔ cɩna, pɛtɛyɩ pa-tɩ nɛ palɩɩ kpɩna ndɩ ndɩ sakɩyɛ. Sɔnɔ kpɩna wena atuu a-lotu yɔɔ atalɩ kpɩna 9000 mbʊ yɔ pɩnaɣ 2011. Kpɩnɛ nɖɩ ɖɩ-hɩɖɛ tɔbʊʊ se pʊtʊ weyi etuu e-lotu yɔɔ yɔ. Yatʊ ndʊ tɩwɩlɩɣ se pɩkɛ Kiɖe tɛɛ ɖʊm nɛ ɖɩlɩna latɛŋ kʊnʊŋ taa mbʊ se reptare pʊ-tɔbʊʊ se lotu yɔɔ tuu.

Pɩcɔ nɛ pɔyɔɔdʊʊ pɛ-tɛ pɩlɩtʊ tɔm lɛ, Aristote kaatɛma lɩzɩɣ kpɩna hɔɔlɩŋ 50 nɛ paya-yɛ kpɩna kitutunaa (ερπετόν). Ɛlɩzɩɣ-yɛ com com a-taa kɔyɔ, kamasɩ ñɩnzɩ nɛ sɩ-hɔɔlʊʊ, ñɩŋ nɛ ɛ-hɔɔlʊʊ, ɖʊmaa ñɛwɛɛ nɛ sayɛɛ wɛɛ ɖɔɖɔ. Ɛɖʊ tʊkaɣ pa-nɛ kpakpasɩ, sumasi nɛ naŋgbanzɩ naanaza tɩnaa lalaa. Ɛ-tɛ pɩlʊʊ paɣtʊ taa lɛ, sɩɣlɛŋgbɛm kpɩna ana nɛ calɩm ñɩnaa ana wɛ ndɩ pɩlɩna a-tomnasi taa wondu natʊyʊ naa cɔlɔ (kpaɣ hʊzʊŋ, piyuu huɖuu, loyuu tiku huɖuu mbʊ yɔ) nɛ ɖɔɖɔ pɛ-tɛ wɛtʊ pɔ-yɔɔ pɔɔya, pa-nsʊlɩmɩyɛ nɛ pɛ-tɛ yalaa ɖʊʊ.

Caafeɖe kɛ kpɩna kututunaa taa kpɩnɛ kɩbɩnɖɛ, ɖeɖe nɛ sɔnɔ yɔ patalɩ pe-tiiye taa ɛzɩ 330 mbʊ yɔ nɛ pekpeɣli-wɛ com com hɔŋ 14. Pɛwɛ ndɩ nɛ pasɩma-wɛ nɛ pɔ-pɔyɩŋ weyi ehuuza pɔ-yɔɔ yɔ nɛ pɔ-tɔɔyaa ɛpɩzɩ se pɔtɔɔ-wɛ yɔ. Ɛ nɛ ɛnʊ yɔ ɛwɛna pɔɔɖɛ laŋɩyɛ taa nɛ siɣye taa nɛ pɔɔyaa ana a-naalɛ atamsɩna ɖama nɛ mɔɔ kondoloko naa naalɛ. Pɔɔyaa ana a-naalɛ a-yɔɔ wɛ cikpenaa naayɛ tayi tayi kɛ kpɩnɛ yɔɔ. Caafelaa fɛyɩna kela kɛlɛ ɛwɛ njʊyɛ nɛ ɖɩ-taa pʊtʊ weyi ɛsɛtɩɣ ɛ-tɔɔnasɩ yɔ. Caafelaa wɛ paalee, mbʊ pʊyɔɔ yɔ ɖɩnaɣ se naayɛ wɛ tɛtʊ yɔɔ, lɛɛna ñɛwɛɛ lɩm taa, lɛɛna ñɛwɛɛ pɔsɩ nɔsɩ kpɛɛɛ paa ɛzɩmta kɛlɛ pʊcɔ ŋna-yɛ tɛtʊ maɣmaɣ yɔɔ ɛlɩ yalaa ɖʊʊ.