Peenɛɛ
Peenɛɛ ɛjaɖɛ kɛ payawaɣ ɖooo se Ɖahʊma nɛ kɩkɛ Afrika nɛ wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa ɛjaɖɛ naɖɩyɛ. Ɖɩwalanzɩ kpayɩ taa lɛ, pɩmaɣna ɛzɩ 114 763 km2 nɛ ɖɩ-ɖalakɩŋ wɛ ɛzɩ kilomɛtana 670 yɔ. Pɩnaɣ 2013 taa lɛ ɛjaɖɛ nɖɩ ɖɩ-taa ɛyaa kaawɛ ɛzɩ 10 008 749 yɔ. Wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa lɛ, Peenɛɛ sɩ kamaɣ nɛ Togo tɛtʊ, wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa lɛ pɩsɩna Najeeriya, nɛ hayi kɩŋ lɛ, Nigerɩ nɛ Purkina Fasoo. Peenɛɛ wɛ kɩ-tɩ yɔɔ kpaagba wɛʊ kɛ kɩyɛna fenaɣ kacalaɣ wiye pɩnaɣ 1960 nɛ payawaɣ-kʊ pɩtɛ alɩwaatʊ se Ɖahʊma.
Peenɛɛ Dahʋma | |||
Peenɛɛ tɛlɛŋa | |||
| |||
Tʋmɩyɛ taa kʋnʋmɩŋ: | fransɩɩ | ||
Tɛtʋ sɔsɔtʋ: | Porto Novo (politique), Cotonou (commerciale) | ||
Ɛjadɛ kɛ mbʋ yɔ: | . | ||
Ɛjaɖɛ ñʋʋdʋ: | Ɖajaa Yayi Boni | ||
Ɛjaɖɛ walanzɩ: | 114,763 km² | ||
Samaɣ ñʋʋ: | 10,879,829 (2015) | ||
Tɛtʋ hɔɔlʋʋ samaɣ ñʋʋ: | . km² | ||
Internet nimaɣ: | . |
Kɩmʊwaɣ kɩ-tɩ yɔɔ wɛʊ mbʊ lɛ, Fransi sɔsɔ weyi payaɣa-ɩ se Louis Jacquinot yɔ, ɛnʊ ɖʊsɩna kewiyaɣ kɛ Ɖahʊma nɔɔ yɔɔ ɖɛyʊ ɖa-caa Hubert Maga se ɛnʊ yɔ peeɖe tɛtʊ ñʊʊtʊ. Pɩlabɩ pɩnzɩ hiu nɛ naalɛ lɛ, Mathieu Kérékou mʊ kewiyaɣ kpelaɣ nɛ pɩnaɣ 1975 lɛ ɛlɛɣzɩ Ɖahʊma nɛ payaɣ se Peenɛɛ. Eɖiyaɣ ɛ-ɛjaɖɛ ɛzɩ Kɔmiinizim paɣtʊ pɔzʊ yɔ kɛ kpaɣ pɩnaɣ 1974. Ɛlɛ pɩkɔma ɛzɩ pɩnzɩ kagbanzi wayɩ lɛ Peenɛɛ ɛjaɖɛ sʊʊ kʊñɔŋ sɔsɔʊ nakʊyʊ taa nɛ pɩnaɣ 1990 lɛ, kɩlɛɛzɩ komina paɣtʊ tɩŋga. Pɔtɔ caca lɛ pawa Mathieu Kérékou nɛ ɛkʊyɩ kpelaɣ yɔɔ ɖɔɖɔ ɛzɩ pipɔzɩɣ yɔ. Pɩnaɣ 1996 paɖaɣnɩ tɔʊ caca lɛ, samaɣ lɩzɩ Mathieu Kérékou se ɛɖaɣnɩ kɛʊ Peenɛɛ ɛjaɖɛ ñʊʊtʊ. Wayɩ mbʊpʊnɛ pɩ-taa lɛ ɛtatasɩ kɩñazɩɣ tɔm nɛ ɖoŋ tɔm ɖɩɩnaʊ pɩkɔɔ pɩtalɩ 2006 pɩnaɣ taa.
Pɔɔrto-noovoo kɛŋna tɛtʊ sɔsɔtʊ ɛlɛ, Kotonu kɔyɔ tɔsʊʊ nɛ ɛsɩnda wobu tɛtʊ sɔsɔtʊ kpem. Fransɩ kɛ pɔyɔɔdɩɣ Peenɛɛ ɛjaɖɛ taa nɛ liidiye nɖɩ pɔtɔkɩ yɔ ɖɩɖɩ lɛ fraŋseefa. Yayi Boni kɔyɔ Peenɛɛ ɛjaɖɛ ñʊʊdʊ kɩfalʊ. Ɛnʊ wabina Mathieu Kérékou kɛ caca ŋgʊ paatɔ lakɩŋ fenaɣ hiu nɛ nakʊ pɩnaɣ 2006 yɔ; pɩwayɩ lakɩŋ fenaɣ hiu nɛ kʊɖʊmʊ pɩnaɣ 2011 ɖɔɖɔ lɛ, patasɩ-ɩ lɩzɩʊ se ɛtasɩ ɛjaɖɛ ɖɔkɩɣ kɛ pɩnzɩ kagbanzɩ mbilim. Ɛzɩ paɣtʊ pɔzɩɣ yɔ, Yayi Boni kaɣ kʊyʊʊ kpelaɣ yɔɔ ɖiu ɖiu kɛ pɩnaɣ 2016 nɛ ɛkazɩ kpeelaɣ kɛ lɛlʊ mbʊ pʊ-yɔɔ yɔ, peeɖɛ ñʊʊdʊ ɛɛɖɛʊ pɩnzɩ hiu kɛ kewiyaɣ yɔɔ lɩŋŋŋ. Kpaɣ ɖooo ɛzɩ Ɖahʊma pɩsɩʊ Peenɛɛ yɔ, Afrika wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa payɩ lɛ, Peenɛɛ ɛjaɖɛ wɩla kaɣlaa se temokraasii wɛ kɩ-ɛjaɖɛ taa.
Ɖenɖe kɩwɛɛ yɔ ñɔɔzɩ
Kɩ-kamasɩ ñɔɔzɩ
Kʊ-pʊŋ nɛ ki-piyasɩ pɛ-wɛtʊ ñɔɔzɩ
Feveku ñɔɔzɩ
Mbʊ pʊcɔ-kʊ kpɛɛɛ pɩta yɔ ñɔɔzɩ
Kʊ-tɔm ñɔɔzɩ
Samaɣ huuu ñɔɔzɩ
Ɛzɩma pɩɩwɛ caanaʊ yɔ ñɔɔzɩ
Paribaawaa kewiyisi= ñɔɔzɩ
Yurubawaa kewiyisi ñɔɔzɩ
Ajaa Eveewaa kewiyisi ñɔɔzɩ
Anasaayɩnaa ̃nazʊʊ-kʊ yɔ ñɔɔzɩ
Kɩ-tɩ yɔɔ wɛʊ ñɔɔzɩ
Kɩpɩsɩʊ ɛjaɖɛ yɔ(1974-1990) ñɔɔzɩ
Temokrasii calʊʊ lɩʊ yɔ ñɔɔzɩ
Yayi Boni ɖoŋ ñɔɔzɩ
Ɛzɩma peɖiyiɣ-kʊ yɔ ñɔɔzɩ
Tɔsʊʊ ñɔɔzɩ
Ɛzɩma pɔ̃nɔɔzʊʊ kɩ-tɛtʊ yɔ ñɔɔzɩ
Ɛyaa nɛ samaɣ ñɔɔzɩ
Samaɣ ̃nʊʊ ñɔɔzɩ
Kʋnʋmɩŋ ñɔɔzɩ
Ɛsɔ nʊmɔʊ ñɔɔzɩ
Sukuli labʊ ñɔɔzɩ
Televisiyɔɔaa nɛ raadiyonaa ñɔɔzɩ
Spɔɔrɩ ñɔɔzɩ
Sɔnzɩ ñɔɔzɩ
Sɩʊkpelesi ñɔɔzɩ
Takayɩsɩ ñɔɔzɩ
Minziiki ñɔɔzɩ
Tɔɔnasɩ ñɔɔzɩ
Kasandʊ kɩyakɩŋ ñɔɔzɩ
Tɔnʊʊ taa alaafɩya ñɔɔzɩ
Lɛɣtʊ ndʊ tɩ̃nɩnɩɣ kʊdɔmɩŋ lɩʊ tɔm yɔ ñɔɔzɩ
Tɔɔnaɣ kɩɩyakʊ ñɔɔzɩ
Kɩ-mayaɣ ñɔɔzɩ
Takayɩhayʊʊ tɛɛ tɔm nɛ tɩ-ɖɩnayɛ ñɔɔzɩ
ɩcɔna ɖɔɖɔ ñɔɔzɩ
Takayɩsɩ lɛɛsɩ ñɔɔzɩ
Afrɩka |
Afrika Hadɛ kiŋ • Alizeerii • Aŋgoola • Caadɩ • Cibuuti • Egipiti • Eriitree • Etiyoopii • Kaabɔɔ • Kambii • Kameruni • Kana • Kapʊvɛɛrɩ • Keniya • Kinee-Ekwatoriyaaalɩ • Kinee-Konakrii • Kinee-Pɩsaʊ • Kootidiivʊwarɩ • Koŋo Kinsasa • Kɔngoo-Pirazaaviili • Lezoto • Liiberiya • Liibii • Maalii • Madakasɩkarɩ • Malawii • Marɔkɩ • Moozambiki • Moritaanii • Naajeeriya • Namibi • Nizɛɛrɩ • Peenɛɛ • Purkina Fasoo • Purundi • Pɔcɩwaanaa • Ruwandaa • Sahara Kañɩnbʊsaɣ • Santrafri • Senegaalɩ • Siyeera –Leyɔnɩ • Soomaali • Sudaanɩ • Suudanɩ Hadɛ • Suwaaziilandɩ • Sambii • Sɩmbaabuwe • Tanzanii • Togo • Tuniizii • Ugandaa |