Mbʋ pʋwɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ payɩ nɛ pʋcɔɔ Wɩsɩ nɛ pɩta yɔ, Tɛtʋ (kɩɖaʊ: 🜨) kɛna pʋyʋ naadozo tʋ weyi ɛmaɣzɩ Wɩsɩ nzɩɩ n̄ɔtɩnaʋ yɔ. Paɣlaka nɛ huŋ pɔ-hɔɔlʋʋ taa lɛ, Tɛtʋ kɛ wonuu naanza n̄ɩŋʋ ŋgʋ kɩkɩlɩ paɣlʋʋ nɛ yuŋ yɔ. Lona sɔsɔna payɩ wena awɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ nɛ acɔɔ Wɩsɩ nɛ ata yɔ, a-taa lɛ, Tɛtʋ kɩlɩna paɣlʋʋ. Tɩ-wayɩ lɛ, ɖɩnaɣ lona wena payaɣ se, "Mercure" nɛ "Vénus" nɛ "Mars" yɔ. Lona ana a-tɩŋa payɩ a-taa lɛ, Tɛtʋ yɔɔ ɖeke ɛyʋ pɩzɩɣ ɛcaɣ wezuu.

Tɛtʋ

Tɛtʋ wɛʋ yɔ, pɩlaba ɛzɩ pɩnzɩ agbaba agbaba 4,54 yɔ . Nɛ pʋwayɩ lɛ, pɩlakaɣ ɛzɩ pɩnzɩ agbaba kʋɖʋm lɛ, wezuu wɛɛ Tɛtʋ yɔɔ. Ɛyaa nɛ wondu ndɩ ndɩ ɛgbɔŋ ɛgbɔŋ pacaɣ wezuu Tɛtʋ yɔɔ. Lona wena ɛyaa caɣ a-taa yɔ, ayeba nɛ mbʋ pʋcɔ ɛsɔmɩnʋʋ nɛ pɩta yɔ, pɩlɛɣzɩ kpem. Nɛ wɛtʋ lɛɛtʋ ndʋ tiiyeki se pʋyʋ ɛpɩzɩ ɛcaɣ wezuu nɛ tiyeki nɛ mbʋ pʋn̄ɔʋ heelim yɔ, pʋtɔyʋʋ nɛ mbʋ puhuzuu ɛsɔmɩnʋʋ yɔɔ yɔ pʋwɛɣ. Pɩ nɛ pʋyʋ sɔsɔm mbʋ pɩkandɩɣ Tɛtʋ yɔɔ yɔ, pʋn̄ɔʋna Wɩsɩ mʋntʋsʋʋ nakʋyʋ nɛ piyeki se nabʋyʋ ɛpɩzɩ pɩcaɣ wezuu Tɛtʋ yɔɔ. Mbʋ pʋwɛ Tɛtʋ yɔɔ yɔ nɛ pasɩma-tʋ sɩm mbʋ yɔ nɛ pama-tʋ maʋ mbʋ yɔ piyebina nɛ nabʋyʋ pɩzɩ pɩcaɣ wezuu alɩwaatʋ ńdʋ tɩ-taa. Nɛ pɩɩwɛɛ se Tɛtʋ ɛpɩzɩ tɩɖɔkɩ wezuu ɖɔɖɔ nɛ pɩkɔɔ pɩcɛzɩ pɩnzɩ ɛgbɔŋ 500 yɔɔ́.

Pɛtɛyɩ Tɛtʋ hɔɔlɩŋ sakɩyɛ. Hɔɔlɩŋ ɛnʋ ɛ-tɩŋa ɛwɛ ɖoŋ cɩŋcɩŋ. Payaɣ hɔɔlɩŋ ɛnʋ se plaques tectoniques waa. Hɔɔlɩŋ ɛnʋ ɛkpakɩɣ pɩnzɩ ɛgbɔŋ ɛgbɔŋ nɛ ɛcɔʋ. Teŋunaa huuzi Tɛtʋ hɔɔlʋʋ ɛzɩ 71% mbʋ yɔ. Teŋunaa ḿba, pa-lɩm taa wɛ ɖɔm. Ḿba kpɛndɩna kpɛm nɛ payaɣ se hydrosphère. Lɩŋkamɩŋ lɛɛŋ n̄ɛwɛɛ ɖɔɖɔ, ɛzɩ lacs waa yaa nappes phréatiques waa yɔ. Ɖɔmpe sɔsɔna huuzi Tɛtʋ hɔɔlʋʋ sɔsɔʋ yɔɔ. Payaɣ-yɛ se, inlandsis de l'Antarctique waa yaa de banquises waa. Nabʋyʋ ɛzɩ pɩsaʋ sɔsɔʋ tɩyɛ yɔ, n̄ohuuzi Tɛtʋ hɛkʋ taa. Pɛ sɔsɔna nɛ cikpena nɛ nabʋyʋ ɛzɩ ansaayɩ kpaakpɛyɛ taa piye yɔ, ɛlɛ puyolaa nɛ lɛɛbʋ ɛzɩ ansaayɩ kpaakpɛyɛ taa piye ɖɔɖɔ yɔ, ɛlɛ, pʋbʋ n̄ɛwɛ ɖoŋ ɛzɩ n̄ɩɣyʋʋ yɔ, pɩtɩŋɛ mbʋ yɔ pɩkpɛndɩna nɛ pʋwɛɛ pɩsaʋ tɩyɛ nɛ puhuuzi Tɛtʋ yɔɔ.

NASA-Apollo8-Dec24-Earthrise

Tɛtʋ nɛ WɩsɩFenaɣ pɛkpɛndɩɣ nɛ peciidiɣ. Kɩyakɩŋ 365,26 yaa pɩnaɣ kɛ Tɛtʋ cɔʋna Wɩsɩ. Pɩlɩɣna mbʋ payaɣ se, plan de l'écliptique pikpili kpiluu mbʋ pʋ-cɔlɔ nɛ Tɛtʋ cɔʋ nɛ tɩwɛlɩ tɩ-tɩ ɛzɩ 23,44°6 yɔ. Mbʋ yekina nɛ yolim alɩwaatʋ wɛɛ nɛ lʋŋʋyɛ n̄ɩndʋ n̄ɛwɛɛ ɖɔɖɔ. Fenaɣ ɖeke pasɩma se, kɔcɔʋ Tɛtʋ. Pɩnzɩ ɛgbaŋ 4,5 yɔ, kapaɣzʋʋ cɔʋ Tɛtʋ yɔ. Mbʋ yekina nɛ lɩm hola kpaɣ nɛ atiki nɛ Tɛtʋ cɔʋ cɔʋ mbʋ yɔ, pʋwɛɛ ḿbʋ nɛ tɩwɛɛ ti-ɖeɖe ɖiɣɖiɣ. Pɩlaba ɛzɩ pɩnzɩ ɛgbaŋ 3,8 yɔ, pɩɩn̄amsɩ Tɛtʋ n̄amsʋʋ nabʋyʋ nɛ halɩ pɩlɛɣzɩ tɩ-wɛtʋ.

Earth6391

Mbʋ pʋwɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ nɛ pʋcɔɔ Wɩsɩ nɛ pɩta yɔ, pɩ-taa payɩ lɛ, Tɛtʋ yɔɔ ɖeke tɛtɛ kpɩna nɛ ɛyaa papɩzɩɣ pacaɣ wezuu. Ɛyʋ tɩŋna ɛ-sɔnzɩ ndɩ ndɩ yɔɔ nɛ ɛlɩzɩ ɛsɔnaa nɛ eluŋuu pɛ-tɛɛ. Etisaa se, Tɛtʋ walaa nɛ tɩwɛɛ kedeŋa hɛkʋ taa. Se, Tɛtʋ kɛ ɛjaɖɛ nɛ pʋwɛɛ se, pɔcɔna ɖɩ-n̄ɩm ɛzɩ pʋmʋnaʋ yɔ.

The earth at night

Lɛɣtʋ piliŋa ŋga kan̄ɩnɩɣ nɛ kanaɣ mbʋ pʋwɛ Tɛtʋ yɔɔ yɔ, payaɣ-kɛ se, géologie. Lɛɣtʋ piliŋa ŋga kan̄ɩnɩɣ ɛzɩma mbʋ wezuu wɛɛ yɔ nɛ ɛzɩma mbʋ ɛyaa hukuu yɔ, ŋ́ga sɩŋnana lɛɣtʋ piliŋa ŋga payaɣ se, géologie ka-n̄ɩnʋʋ nʋmɔʋ taa.

Ɛzɩma tɩwɛɛ yɔ ñɔɔzɩ

Alɩwaatʊ lɛɣzʊʊ ñɔɔzɩ

Pʊcɔ wezuu wɛʊ alɩwaatʊ ñɔɔzɩ

Wezuu lɛɣzʊʊ alɩwaatʊ ñɔɔzɩ

Tɩ-wayɩ alɩwaatʊ ñɔɔzɩ

Tɩ-tɛm alɩwaatʊ ñɔɔzɩ

Ɛzɩma mbʊ tɩwɛɛ yɔ ñɔɔzɩ

Tɩ-wɛtʊ ñɔɔzɩ

Siimii wondu ndʊ tɩwɛ tɩ-yɔɔ yɔ ñɔɔzɩ

Mbʊ pʊwɛ tɩ-taa yɔ ñɔɔzɩ

Ti-soŋaɣ ñɔɔzɩ

Tɩ-hɔɔlɩŋ ɖoŋ ̃nɩŋ ñɔɔzɩ

Tɩ-kadaɣ ñɔɔzɩ

Ɛzɩma tɩwalʊʊ nɛ tɩwalʊʊ yɔ ñɔɔzɩ

Lɩm mbʊ pʊwɛ tɩ-yɔɔ yɔ ñɔɔzɩ

Pilimiye nɖɩ ɖɩcɔ-tʊ nɛ ɖɩta yɔ ñɔɔzɩ

Ɛzɩma wɩsɩ ̃nakɩ ̃naɣʊ mbʊ nɛ pɩlɛɣzʊʊ yɔ ñɔɔzɩ

Di-pilimiye sɔsɔyɛ ñɔɔzɩ

Tɩ-hɔɔlʊʊ ŋgʊ kɩhɔŋ yɔ ñɔɔzɩ

Mbʊ pʊcɔ-tʊ pɩta nɛ ɛzɩma mbʊ tɩcɔʊ yɔ ñɔɔzɩ

Ɛzɩma mbʊ tɩcɔʊ yɔ ñɔɔzɩ

Mbʊ pʊcɔ-tʊ pɩta yɔ ñɔɔzɩ

Mbʊ payaɣ se «axe» yɔ pikpili kpiluu mbʊ yɔ nɛ yolum nɛ tɛsoŋgiye ñɔɔzɩ

Mbʊ pʊcɔ-tʊ kpɛɛɛ yɔ ñɔɔzɩ

Sateliiti waa mba pʊcɔ-tʊ nɛ pata yɔ ñɔɔzɩ

Fenaɣ ñɔɔzɩ

Sateliiti kɩlɛlʊʊ ñɔɔzɩ

Sateliiti ŋgʊ poluba yɔ ñɔɔzɩ

Sateliiti waa tɩŋɛ nɛ wondu lɛɛtʊ mba pɔcɔ-tʊ yɔ ñɔɔzɩ

Troyens ñɔɔzɩ

Tɩ nɛ wɩsɩ pɛ-wɛtʊ ñɔɔzɩ
Tɩ nɛ fenaɣ pɛ-wɛtʊ ñɔɔzɩ

Sateliiti waa lɛlaa ñɔɔzɩ

Papɩzɩʊ se pacaɣ wezuu tɩ-yɔɔ yɔ ñɔɔzɩ

Tɩ-wɩlɩŋ alɩwaatʊ ñɔɔzɩ

Tɩ-tɛɛ ̃nɩm ñɔɔzɩ

Mbʊ pʊcɔ-tʊ kpɛɛɛ yɔ pɩ-kazʊwa ñɔɔzɩ

Ɛyʊ sɩm ñɔɔzɩ

Mbʊ payaɣ se filosofii yɔ nɛ ɛzakuliye ñɔɔzɩ

Mbʊ pɩɖɛwa yɔ pɩ-ajaʊnaa ñɔɔzɩ

Mbʊ pʊkɔzɩ tɩ-yɔɔ yɔ ñɔɔzɩ

Sɔnɔ ː tɩ-tɛm lɛɣtʊ ñɔɔzɩ

Takayɩhayʊʊ tɛɛ tɔm nɛ ɖenɖe panaɣ-tʊ yɔ ñɔɔzɩ

Takayɩhayʊʊ tɛɛ tɔm ñɔɔzɩ

Ɖenɖe panaɣ-tʊ yɔ ñɔɔzɩ

Ɩcɔna ɖɔɖɔ ñɔɔzɩ

Tɔm lɛɛtʊ ñɔɔzɩ

Awayɩ kpasɩ ñɔɔzɩ