Ʊranɩyɔm kɛ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ tɛ pʊtʊ weyi ɛ-ñʊʊ mayaɣ kɔyɔ 92 nɛ yʊsaɣ ñɩŋa yɔ U, ɛ-tɛ nɛ akɩtɩnɩdɩ waa liɖe taa. Lʊlʊʊ taa ɛkɛ pʊtʊ naanaza tʊ ɖɔʊ hɔlʊʊ taa, ɛɖɔɔ kpem ɛkɩlɩ liidiye ñɩɣlɩm, pamaɣzɩ-ɩ nɛ mɔlɩbɩdɛnɩ yaa arɩsɛnɩkɩ, tɔrɩyɔm kpaɖa-ɩ ɖɔʊʊ tam naanaza. Paa hɔlʊʊ ŋgʊ kɩ-taa pana-ɩ cazʊ cazʊ, nɛ ɖɔɖɔ teŋgu lɩm taa.

Ɖɩcɔna kedeŋga kpeekpe taa pohuyuu ʊranɩyɔm pɩtalɩ tɔɔnɩ naa 60500 mbʊ yɔ pɩnaɣ 2015, nɛ pɛtɛyɩɣ kɔyɔ Kazakɩstan (39%), Kanadaa (22%), Ositrali (9%), Nizɛɛrɩ (7%), Ruusii (5%), Namibi (5%) nɛ Uzbekistan (4%).

Pawɩla ʊranɩyɔm keelee pɩnaɣ 1789 pɩtɩŋna Prusse tʊ Martin Heinrich Klaproth yɔɔ, ɛlɛ tɩŋna ɛwaɣ hɔlaɣ nakɛyɛ wiluu nɛ takʊʊ yɔɔ, pɔkɔna-ɩ-kɛ nɛ Joachimsthal Kiɖeɖeu ñɩɣlɩm tɛtʊ tɛ. Ɛwaɣ ŋga kaakɛ pechblende, pɩkɛ ʊranɩyɔm ñɩɣlɩm tɛtʊ ndʊ tɩ-taa kaawɛ U3O8 koŋ yɔ. Klaproth pɩza kɛlɛ ɛsaza miŋ kpaŋ nɛ ɛpɩzɩ ɛlɩzɩ ñɩɣlɩm pʊtʊ nɔyʊ ɛwɛ kpʊzɩyɛɛ. Ɛ-tɔm suzitu salaŋ fenaɣ kɩyakʊ 24 pɩnaɣ 1789 Prusse kewiyaɣ taa lɛɣtʊ tʊmɩyɛ yɔɔ kandɩyaa nɛ ɛya se Ueber den Uranit, ein neues Halbmetall, peeɖe ɛya-ɩ urane yaa uranite kɛ pʊtʊnaa mba ɛɛba yɔ, ɛkɛtɩna uranus ŋgʊ William Herschel kaana pɩnaɣ 1781 yɔ.

Ɛ nɛ plɔŋ pa-nɔmɔʊ kɛ kʊyʊmʊ (ñɩɣlɩm pʊtʊ yuŋ tʊ lɛlʊ). Kɩɖam waa ŋñɩɩ yem pɩzɩɣ pʊkʊ ɛyʊ. Ɛyʊ sɔsɔ weyi ɛwɛ alaafɩya yɔ e-loyuu taa papɩzɩɣ pana ɛzɩ 0,02% lɩm taa nɛ tɔɔnasɩ taa. Pʊwayɩ lɛ, 67% ŋgʊ kɩɖɛʊ calɩm taa yɔ kɩyaɖɛ catʊʊ-pʊ nɛ pahɩna hɩm evemiye kʊyʊmɖɩyɛ.