Cɩnjɩnɔɔ yaa pʊrɔnzɩ wɛɛ (Age du bronze)

Cɩnjɩŋnɔɔ yaa Pʊrɔnzɩ wɛɛ yaa alɩwaatʊ yaa pɩnzɩ pɩkɛ pʊcɔ ɖɩtɩlɩɣ kɩbɩŋjaazɩ tɔm nɛ canaʊ tɔm pɛ-hɛkʊ taa alɩwaatʊ ndʊ pasɩma-tʊ nɛ ñɩɣlɩm tʊma sakɩyɛ tɛ laɣsɩpɩtɩŋna cɩnjŋnɔɔ yaa pʊrɔnzɩ yɔɔ yɔ. Pʊrɔnzɩ kɛ ɖama hɛkʊ taa yatʊ ndʊ ɖɩsɩma se pɩkɛ kuwiviɖi nɛ ɛtɛŋ pɛtɛ ɖama taa siduu yɔ.

Sɔnɔ yɔ ɖɩsɩma se alɩwaatʊ ndʊ tʊmʊna yaa tɩlɛzɩna kuwiviɖi wɛɛ yaa kalikolitiki wɛɛ ɛlɛ, tɩɩwɛɛ pʊcɔ nɩɣtʊ alɩwaatʊ talɩ ajɛyɛ wena a-taa a-tʊma tɔm kaakɩlɩ cɛyʊʊ yɔ. Ɖɔɖɔ ɛzɩ kɩbɩnjaazɩ wɛɛ lɛɛna pɩlɩna Pʊrɔzɩ yɔ yɔ takayasɩ kɩbɩnzɩ taa tɔm taa wɩlɩɣ wɛna ɖɔɖɔ kamasɩ mbʊ pʊyɔɔ yɔ lɛzɩtʊ lɩ sakɩyɛ pɩtɩŋna ɛsakuliye alɩwaatʊ ndʊ ɖɩwɛ tɩ-taa yɔ tɩcɔlɔ nɛ ɛjaɖɛ sɩm cɔlɔ.

Sakɩyɛ taa kɔzɩ kɔzɩ ajɛyɛ wena a-taa kʊ-tɔm wɛ kɩjɛyʊʊ nɛ pɛkpɛka kʊ-tʊmɩyɛ siŋ yɔ (ajɛyɛ wena añɔtɩna Wɩsɩ Ɖɩlɩyɛ taa kpam yɔ nɛ Erɔpʊ nɛ [[Azii[[) Pʊrɔnzɩ alɩwaatʊ kaatalɩ pɩnzɩ ɛzɩ 2000 mbʊ yɔ, kpaɣ 3000 ŋtalɩ 1000 pʊcɔ palʊlɩ Yeesuu Krɩstʊ ɛlɛ, paa lɛzɩtʊ ɛkɔma sakɩyɛ ɛzɩma pɩtɩŋna alɩwaatʊ ndɩ ndɩ yɔɔ kɔyɔ yɔ. Pɩɩwɛ kaɖɛ se patɩlɩ ajɛyɛ naayɛ taa ɛzɩ Ameriki latini nɛ ɖenɖe pʊcɔ kolombii ɛsakuliye alɩwaatʊ lɛ, paasɩma sika nɛ kuwiviɖi ñɩɣlɩm tʊmɩyɛ pʊkɔɔ pɩtalɩ Ɛsɩpañɔlɩ yoŋ alɩwaatʊ ɛlɛ, patatɩlɩ Pʊrɔnzɩ.

Kɩbɩnjaazɩ tɔm mayʊ Nicolas Mahudel pɩlɩna ɛtʊma kɩbɩnjaazɩ ñɩnaa pɩlʊʊ yɔ lɛ, ɛtasɩ walanzɩ Antoine Jussieu lɩmaɣza wena ɛlɛ kaalaba yɔ. Kamɩŋ fenaɣ 12 pɩnaɣ 1734 taa, ɛkalɩ ɛ-tɛ ñɩnʊʊ lɩmaɣza takayaɣ nakayɛ kɛ samaɣ ɛsɩnda kɛ Keɖeɣa tɔm lɩzɩyaa ŋgbɛyɛ ɖɩmayɛ taa nɛ takayasɩ kiɖeɖesi ɖɩlaɖɛ taa, ŋga ka-taa ɛlɩzɩ tɔbʊʊ nɛ ɛkɛtɩ se alɩwaatʊ wɛna wɛɛ natozo.

Wɛɛ ana yɔ kaʊ wɛɛ nɛ pʊrɔnzɩ yaa cɩnjɩŋnɔɔ wɛɛ nɛ ñɩɣlɩm wɛɛ pɩlʊʊ yɔɔ mbʊ yɔ. Ɛwɛ nɛ ɛlɩzɩ tʊma sakɩyɛ sakɩyɛ yaa ɖama yɔɔ ɖama yɔɔ pɩnaɣ ŋga ka-taa. Ɛlɛ, pɔlɔtʊ pɩtalɩ halɩ kamɩŋ fenaɣ taa ɖenɖe pɔkɔma pɛtɛzɩ-tɩyɔɔ tisuu nɛ posusi tɩ-tɔm pɩtɩŋna keɖeɣa tɔm lɩzɩyaa ŋgbɛyɛ yɔɔ pɩnaɣ 1740 alɩwaatʊ taa yɔ nɛ pasɩmtʊ-tʊ nɛ hɩɖɛ ɖɩnɛyɔ kɩbɩnjaazɩ ɛyaa tʊma sɔsɔnaa kumolaa nɛ nesi tɛ tʊma wena pasɩma-yɛ nazɩyɛ kaŋ taa yɔ.