Charlotte Brontë
Palʊla Charlotte Brontë kɛ ɖomaɣ fenaɣ kɩyakʊ nɛɛlɛ nɛ kʊɖumʊ wiye pɩnaɣ 1816 kɛ Tɔmtonii tɛtʊ taa, Aŋgletɛrɩ ɛjaɖɛ taa. Ɛsɩba ɛjaɖɛ kʊɖʊmɖɩyɛ nɖɩ ɖɩ-taa kɛ lakɩŋ fenaɣ 31 pɩnaɣ 1855 ɛwɛna pɩnzɩ 38. Charlotte Brontë kɛ takayɩsɩ mayʊ nɛ aŋgilisi kʊnʊŋ taa kɛ ɛmaɣna. Payaɣ ɛ-caa se Patrick Brontë nɛ ɛnʊ kɛŋna naatozo-tʊ pɩya loɖo taa. Ɛ-pɩcatʊ taa kɛ e-ɖoo sɩba nɛ pɩcɛɣɖɛ kʊdɔŋ salaŋ fenaɣ kɩyakʊ 15 pɩnaɣ 1821 nɛ ɛ-kɔɔnaa naalɛ ñasɩbɩna nɛ kpeziwilaɣ kʊdɔŋ.
Ɛ-caa ɖɔkɩna-wɛ kaaka nɛ ɛkɔɔ ɛtalɩ sukuli kjɩtɛzʊʊ taa. Pɛwɛ kʊñɔŋ taa nɛ ɛfɛyɩna liidiya sakɩyɛ ɛlɛ ɛcɛyɩ ɛ-tɩ nɛ ɛpɩzɩ ɛla esusi ɛtɛ keɣsi nɛ ɛ-kɔɔna ñɩma pɩnaɣ 1846. Pɩtɩŋɛ mbʊ yɔ, abala hɩla kɛ ɛɖʊwa. Ɛma takayaɣ sɔsɔwav nakayɩ, Jane Eyre, nɛ kapɩsɩ cɔlɩɩɩ takayɩsɩ kɩkalasɩ mayaa kɛ wɛɛ naayɛ taa takayɩsɩ kɩmamasɩ taa kɛ kedeŋga kpeekpe yɔɔ. Pɩsa nɛ papɩzɩ pala po-sukuli lɛ, pɩnaɣ 1824 pa-caa wona-wɛ Kowan Briiji sukuli taa.
Sukuli kʊnɛ kɩmʊʊ ɛsɔtɔm wɩlɩyaa mba pɛwɛ tanɩm taa yɔ pepiya. Sukuli ŋgʊ kɩ-taa pawɩlʊʊ camɩyɛ ɛlɛ paalakɩ tɔɔnasɩ camɩyɛ, palakɩ-sɩ nɛ kʊzɔɔtʊ kamaɣ fɛyɩ. Mbʊ yebina nɛ-kɔɔnaa nɛ ɛ-kɔɔnaa naalɛ, Maria nɛ Elizabeth, pasɩbɩna kpeziwilaɣ kʊdɔŋ. Lɛlʊ sɩba ɖomaɣ fenaɣ kɩyakʊ looɖo wiye nɛ lɛlʊ mɩsɩkʊm fenaɣ 15 wiye pɩnaɣ 1824. Pʊyɔɔ kɛ palɩza Charlotte nɛ Emily nɛ powona-wɛ Hawɔrtii tɛtʊ taa.