Ɛbɛ payaɣ habɩyɛ? Payaɣ nʋmɔʋ kɩwalʋʋ wululuu ŋgʋ kɩ-yɔɔ lɔɔɖaa nɛ kpokponaa nɛ cɛɛcɛnaa pɔɖɔŋ yɔ se habɩyɛ. Pawasɩɣ ɖɔɖɔ Kabɩyɛ hayɩm taa. Ɛlɛ, habɩyɛ nɖɩ ɖɩ-tɔm ɖɩcaɣ yɔɔdʋʋ yɔ, ɖɩɖɩ wɛ ndɩ. Kabɩyɛ tʋ sɔnzɩ sɔsɔsɩ nasɩyɛ tɔm ɖɩyɔɔdʋʋ. Hama payɛ; mbʋ pɩsɩna se "habɩyɛ".

Pɩnzɩ kagbaanzɩ wayɩ papaɣ habɩyɛ kabɩyɛ tɛtʋ taa. Ɛlɛ, nabɛyɛ paɣ-ɖɩ pɩnzɩ naadozo wayɩ. Kabɩyɛ tʋ paɣ hama payɛ ńɖɩ se ɛɖɔɔnɩna sɩm. Waaɣ pɩɣ lɛ, pʋ-tɔbʋʋ se habɩyɛ alɩwaatʋ n̄ɔtʋʋ lɛ, weyi ɛn̄ɔɔzʋʋ ɛ-tɩ se ɛpaa hama payɛ ńɖɩ yɔ, ɛwɛna sɔmtʋ ndɩ ndɩ se ɛsɔŋ. Ɛɛtɔkɩ tɔɔnasɩ tɩŋɛ yem yem. Eeɖukuuna halʋ.

Habɩyɛ kɩyakʋ talɩɣ lɛ, patɩzɩɣ habɩyɛ kɔyɛ paa ɖɩɣa ŋga ka-taa. Paa ɖɩɣa taa cɛja weyi lɛ, ɛkʋ kpɩnɛ nɖɩ ɛpɩzɩɣ se ɛkʋ yɔ nɛ pɔtɔɔna habɩyɛ kɔyɛ. Piya tɛŋ habɩyɛ kɔyɛ n̄ɔʋ lɛ, yee ɖɩɣa taa cɛja ɛn̄ɩnɩɣ se ɛtɩlɩ e-piya taa nzɩ sɩ-ɛza taa naa yɔ kɔyɔ, ɛn̄ɩnɩɣ kolumpaɣ pe nɛ ɛmɩzɩ ɛ-ɖɩɣa wayɩ kpɛɛɛ. Alɩwaatʋ ndʋ ɛɛmɩzɩɣ mbʋ yɔ, piya ɛɛnaɣ. Pʋwayɩ lɛ, ɛyaa-sɩ nɛ eheyi-sɩ se sɩcɔɔ ɖɩɣa wayɩ nɛ ŋga kapɩzɩɣ lɛ, keteɣsi-i kolumpaɣ pe wena ɛmɩzaa yɔ nɛ kɔkɔna-ɩ. Pɩɣa ŋga pɩha-kɛ camɩyɛ siŋŋ yɔ, kɔtɔzʋʋ kolumpaɣ pe wena ka-caa mɩzaa yɔ atɩŋa payɩ nɛ kowona-ɩ. Toovenum lɛ, kolumpaɣ pe naʋ wɛ kaɖɛ mbʋ pʋyɔɔ yɔ, awɛ n̄ɩɩɩ n̄ɩɩɩ nɛ a-tɔlɩm wɛ ɖɔɖɔ ɛzɩ putoo yɔ.

Yee ɖɩɣa taa hama payɛ tʋ nɔɔyʋ ɛwɛɛ yɔ, esiki ɛ-kɩkpɛzʋʋ ɖɩɣa nɔnɔɔ taa nɛ ɛpa kɩ-yɔɔ ɛ-n̄ɩɣyɩŋ. Habɩyɛ wiliɣ lɛ, paa habɩyɛ payʋ weyi ɛlɩɩ ɛ-ɖɩɣa nɛ ɛkpaɣkɔdaɣ taa nʋmɔʋ. Piya nzɩ pɩha-sɩ camɩyɛ nɛ peseɣtiɣ-sɩ yɔ, sɩsɩ sʋʋ kubusi hɔɔɣʋ yɔɔ. Hama payɛ tɩnaa tɩŋa suluu ɖama kɔdaɣ taa lɛ, pɩwɛɛkaa kɛlɛ. Paa weyi ɛwɩlɩɣ mbʋ ɛpɩzɩɣ yɔ nɛ ɛyaa na pasa. Pɔsɔkɩ ɖama kɩkpɛzɩmɩŋ, pehizi ɖama sɛsɩ, ɛlɛ, nɔɔyʋ yɔɔ ɛɛlakɩ yeŋ. Pʋsʋm nɔɔyʋ n̄apɩzɩɣ ɛlɩzɩ ɛ-ɛza nɛ ɛɖaɣnɩ-yɛ pɩsɩnaʋ a-ɖeɖe. Nɔɔyʋ n̄ɛsɛtɩ e-piliŋa nakɛyɛ nɛ ɛɖaɣnɩ-kɩ sɔʋ ke-ɖeɖe. Ɛyʋ ɛcɔna hama payɛ, pɩcaɣ sɔɔndʋ pɩdɩɩfɛyɩ. Peeye ɛyʋ naɣ siŋŋ se Ɛsɔ ha ɛyʋ mbʋ yɔ, pɩcaɣ kaɖɛ. Ɛyʋ ɛcɔna pɩŋŋ nɛ peheyi-i se ɛyʋ pɩzɩɣ ɛsɩ eetisiɣ. Pɛsɛ ɛsɔ se pɩnaɣ nakɛyɛ kɩjaŋ kantɔŋ habɩyɛ wiye Togo ɛjaɖɛ n̄ʋʋdʋ ɖajaa Gnassingbe Eyadèma, pɩlaʋ tɔkɩ hɩɖɛ ɛɛsɔʋ. Se ɛtalɩ peeye nɛ ɛ-ɛsɔdaa lɔɔɖɩyɛ nɛ hama payɛ tɩnaa sɩzɩ ɛ-lɔɔɖɩyɛ ɛsɔdaa nɛ ɛtapɩzɩɣ etii se ɛna payɛ. Pɩmaɣ-wɛ lɛ peyeba-ɖɩ nɛ ɛcaŋ ɛɖɛɛ ɛtacazɩɣ tibu se ɛna payɛ.

Hama payɛ tɩnaa paɣ caŋŋŋ nɛ pɩmaɣ maɣʋ nabʋyɛ lɛ, pakpa pɔɔ taa nʋmɔʋ. Pɔcɔlʋʋ pɔɔ kpɛɛɛ se pakpa sɩm. Ɖʋ pɛkɛdɩna sɩm. Pakpa-ɩ lɛ, paɖʋ-ɩ peeɖiɣa nakɛyɛ taa. Peeɖiɣa ŋgaa payaɣ se heɣye. Paɖʋʋ sɩm ḿbʋ lɛ, puhuu nɛ pɩkpɛdɩɣ weyi ɛsɩɣlɩ heɣye mbʋ yɔ ɛ-yɔɔ. Pɩtɛkɛ paa weyi ɛsɩɣlɩɣna heɣye. Aleba taa elebu siŋŋ sɩɣlɩɣna-ɖɩ. Kiŋgiɖiye ɛɖɔŋ nɛ ewona heɣye ɛlɔ ɖɩ-ɖɩlɔyɛ. Ɛɖɔŋ kiŋgiɖiye se sɩm ɛtaatɩlɩ-ɩ. Pɔlɔʋ heɣye nɛ pɩtɛ lɛ, habɩyɛ paʋ tɛma lɛ. Paa elebu weyi, ɛpɩzɩɣ ɛ-ɖɩɣa nɛ ɛhɔzɩ e-lebutu wondu nɛ ɛsɩɩ ti-ɖeɖe. Tɛʋ feŋ lɛ, paa elebu weyi ɛcaa kpɩnɛ nɖɩ ɛpɩzɩɣ yɔ nɛ ɛn̄alɩna ɛ-nɔɔ taa. Ɖɩtɩlɩ se pʋcɔ nɛ elebu tɔɔ yɛɖɛyɛɖɛ mbʋ paatɔkɩ yɔ lɛ, pɩtɛkɛ ɛ-nɔɔ maɣmaɣ ɛtɔkɩna, ɛlɛɣzɩ ɛ-nɔɔ nɛ pʋyʋ. Elebu weyi ɛfɛyɩ ɖeu yɔ, e-koyindu nɔɔ ɛmʋʋ nɛ ɛtɔɔna mbʋ paatɔkɩ yɔ. Habɩyɛ tɛŋ nɛ ɛpɩsɩnɩ ɛlɛ ɛ-nɔɔ lɛ, ɛ́lɛ nɔɔ kpɛɣ kɛlɛ.