Luwandaa

Luwandaa kɛŋna Aŋgolaa ɛjaɖɛ taa tɛtʊ sʊzɔtʊ tɛtʊ tʊnɛ tɩwɛna Aŋgolaa ɛjaɖɛ nɛ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ nɛ hayʊ kiŋ. Pɔritiigaalɩ ɛjaɖɛ taa ɛyaa ñɔzɩna tɛtʊ tʊnɛ ɖoooo kɔlaɣ fenaɣ 25 pɩnaɣ 1575. Pɩɩkɛ ɖenɖe lɩm wadaɣ yɔ nɛ pɔcɔna se paapizaa se pama teŋu. Mbʊ yebina nɛ kpaɣ pɩnaɣ 1627 lɛ tɛtʊ tʊne tɩpɩsɩ Pɔrɩtiigaalɩ ɛjaɖɛ taa ɛyaa mba pɛwɛ Aŋgolaa peeɖe yɔ pɛ-tɛ tɛtʊ sʊzɔtʊ.

Tɛtʊ tʊnɛ tɩ-walanzɩ landammm taa wɛ ɛkɩtaarɩnaa 241 800 yaa kilomɛtanaa 2 418. Pɩnaɣ 1975 taa kɛ Aŋgolaa mʊ kɩ-tɩ yɔɔ wɛʊ nɛ pɩ-tɛ alɩwaatʊ lɛ ɛyaa mba paawɛ Luwandaa yɔ paakpɛnda 600 000 nɛ Pɔrɩtiigalɩ mba kaaɖɔ pa-taa sɩŋŋŋ.

Pɩnzɩ 1975 nɛ 2002 taa you sɔsɔʊ nakʊyʊ pazaa nɛ kɩñamsɩ Aŋgolaa ɛjaɖɛ nɛ ɛyaa se pʊŋ taa nɛ powolo pɛmɛlɩ Luwandaa tɛtʊ taa, mbʊ yebina nɛ peeɖe ɛyaa pazɩ pohuu nɛ pɔñɔtɩna ezɩ miloyɔɔnaa kagbaanzɩ yɔ (5 000 000) kɛ pɩnaɣ 2008.

Tɔsʊʊ nɛ ɛsɩndaa wobu lɩna nesi tɛɛ tʊma yɔɔ, lubu nɛ karazɩm pɛdʊ, ñɩɩtʊ ndʊ payaɣ-tʊ se fɛɛrɩ yɔ, kɔfɩ nɛ kpakpasɩ kpaʊ pɔ-yɔɔ. Luwandaa tɛtʊ wɛ napʊlɛ taa: Luwandaa haɖɛ ŋgʊ yaa kataŋga taa ŋgʊ nɛ hatʊ ñɩŋgʊ yaa pʊʊ taa ñɩŋgʊ.

Ɛzɩ ajɛya lɛɛna taa tɛtʊ sʊzɔtʊ lɛɛtʊ yɔ, Luwandaa tɛtʊ nɛ ajɛyaa naayɛ taa ñɩndʊ paɖʊ nɔɔ nɛ palakɩ tʊma kʊɖʊma nɛ anaa yɔ: Pelo Orizɔnti (Pireeziili) ɖooo pɩnaɣ 1968, Pɔrɩtoo (Pɔrɩtiigaalɩ) ɖooo pɩnaɣ 1999, Husitɔnɩ (Etaazuunii) ɖooo pɩnaɣ 2003, Salɩvaadɔɔrɩ (Pireeziili) nɛ Tahuwa (Niizɛɛrɩ).