Maɣzɩm (conscience)
Pɔtɔŋʊʊ yaa payaʊ se maɣzɩm yɔ, ɛyʊ pɩzɩɣ ɛtɔ se pɩkɛ we. Lɛɣtʊ piliŋa nakɛyɛ wɛɛ nɛ payaɣ-kɛ se filozofii. Lɛɣtʊ piliŋa ŋga kɔyɔɔdʊʊ se hɔɔlɩŋ naanza taa ɛyʊ pɩzɩɣ ɛlɩzɩ maɣzɩm tɔbʊʊ. Hɔɔlɩŋ naanza ɛnʊʊ yɔ :
Kajalaɣ hɔɔlʊʊ kɔyɔ hɔɔlʊʊ ŋgʊ payaɣ se sikoloziiki yɔ. Sikolozii hɔɔlʊʊ taa lɛ, maɣzɩm kɛna ɖoŋ weyi ɛyʊ nɛ lakɩ ɛ-fɩtɩyɩm taa se pɩtamsɩ ɛ nɛ kedeŋa yɔ. Pɩpɩzɩɣ ɖɔɖɔ pɩkɛ ɖoŋ weyi ɛyʊ wɛna nɛ ɛlakɩ se ɛ-fɩtɩyɩm nɛ ɛ-maɣmaɣ patamsɩna ɖama yɔ. Sikolozii hɔɔlʊʊ kʊnɛ kɩ-taa lɛ, maɣzɩm nɛ mbʊ payaɣ se sɩmtʊ (connaissance) yɔ patamsɩna ɖama. Maɣzɩm nɛ mbʊ payaɣ se hɔyɛ pɩsɩʊ yaa taa leleŋ labʊ yaa ɖɩɣzɩʊ (émotion) yɔ patamsɩna ɖama ɖɔɖɔ. Maɣzɩm nɛ wɛʊ (existence) nɛ mbʊ ɛyʊ sɩma kpayɩ kpayɩ yaa mbʊ pɩtɩkpaɣ ɛyʊ ñʊʊ taa yɔ patamsɩna ɖama ɖɔɖɔ. Maɣzɩm nɛ lɩmaɣzɩyɛ (pensée) patamsɩna ɖama ɖɔɖɔ.
Hɔɔlʊʊ naalɛ ñɩŋgʊ lɛ mbʊ payaɣna fransɩɩ kʊnʊŋ taa se «moral» yɔ. Pɩkɛ ɛyʊ hɔyɛ yaa ɛ-ñʊʊ taa lɩmaɣzɩyɛ. Hɔɔlʊʊ kʊnɛ kɩ-taa lɛ, maɣzɩm kɛna ɖoŋ weyi ɛyʊ wɛna se ɛpɩzɩ ɛhʊʊ lɩmaɣza kɩbana tɔm yɔ. Pɩpɩzɩɣ pɩkɛ ɛ-maɣmaɣ ɛ-lɩmaɣza yaa pɩpɩzɩɣ pɩkɛ lɛlʊ tɛ lɩmaɣza.
Hɔɔlʊʊ naadozo ñɩŋgʊ taa lɛ, maɣzɩm kɛ mbʊ payaɣna ɛyʊtʊ (humanité) yɔ.
Hɔɔlʊʊ naanza ñɩŋgʊ ɖeɖe lɛ, papɩzɩɣ pakpaɣ maɣzɩm se pɩkɛ ɛyʊ ñʊʊ taa lɩmaɣza ndɩ ndɩ tɩŋa payɩ.
Ɖajaa André Comte-Sponville tɔ se toovenum lɛ, tɔmbiye maɣzɩm caɣ kaɖɛ siŋŋ ɖɩ-tɔbʊʊ lɩzʊʊ taa. Tɔmbiye nɖɩ, ɖɩ-tɔbʊʊ lɩzʊʊ caɣ kaɖɛ mbʊ pʊyɔɔ yɔ, ɛyʊ maɣzɩm kʊɖʊmbʊ mbʊ ɛyʊ lakɩ se ɛpɩzɩ ɛlɩzɩ maɣzɩm tɔbʊʊ. Pɩlaba se maɣzɩm lɩzɩɣna tɔmbiye «maɣzɩm» tɔbʊʊ, pɩcaɣ kaɖɛ siŋŋ. Pʊ-nʊmɔʊ taa ɖɔɖɔ Ɛsɔ sɛyaa mba payaɣ se «bouddhistes» waa yɔ, potuu eduye se « saɣ nakɛyɛ ɛɛpɩzɩɣ kɛsɛtɩ ka-tɩ». Pʊ-nʊmɔʊ kʊɖʊmʊʊ ŋgʊ kɩ-taa ɖajaa Auguste Comte yɔɔdaa se «ɛyʊ ɛɛpɩzɩɣ ɛsɩŋ nɛ mundoɖe pɔʊ nɛ ɛcɔŋna ɛ-tɩ habɩyɛ yɔɔ ɛɖɔŋ ɖɔm».