Metafiiziki (métaphysique)

Filozofii (philosophie) hɔɔlʊʊ taa lɛ, mbʊ payaɣ se metafiiziki (métaphysique) yɔ, pɩkɛ kedeŋa tɩlɩtʊ yaa kedeŋa sɩm, pʊ-tɔbʊʊ se ɛyʊ tɩlɩ ɛzɩma kedeŋa wɛɛ yɔ. Ɛyʊ sɩma mbʊ se nabʊyʊ wɛ kedeŋa ñʊʊ yɔɔ nɛ ɛyʊ maɣzɩm eehikiɣ-pʊ. Mbʊ pʊwɛ kedeŋa ñʊʊ yɔ mbʊ yɔ, pʊwɛ pɩ-tɩ yɔɔ, pʊ-tɔbʊʊ se pɩlɩzɩ pɩ-tɩ. Yee mbʊ, pʊyʊ kɩlɩzɩm ɛɛpɩzɩɣ pihiɣ-pʊ. Pɩcɛzɩ ɛyʊ maɣzɩm. Takayɩsɩ mayaa ɛɛkɛdɩ pʊ-tɔ kʊyʊmʊm, pʊ-tɔbʊʊ se paayɔɔdʊʊ tɔm kʊɖʊmtʊ pɩlɩɩna pʊyʊ mbʊ pʊwɛ kedeŋa ñʊʊ yɔ pʊ-yɔɔ. Ɖɔɖɔ lɛ, caanaʊ taa ñɩma kɔyɔɔda ndʊ yɔ, pɩtɛkɛ ndʊ ɖɔ-cɔzɔnaa ñɔyɔɔdaa. Ndʊ ɖɔ-cɔzɔnaa ñɔyɔɔdaa yɔ, pɩtɛkɛ ndʊ ɖa-caanaa ñɔyɔɔdaa. Ndʊ sɔnɔ takayɩsɩ mayaa ñɔyɔɔdʊʊ yɔ, tʊtʊ wɛ ɖɔɖɔ ndɩ nɛ ndʊ ɖa-caanaa yɔɔdaa yɔ. Lɛɣtʊ piliŋa nakɛyɛ wɛɛ nɛ payaɣ-kɛ se «science normative». Metafiiziki lɛɣtʊ piliŋa wɛ ndʊ nɛ kaka. Metafiiziki kɛ filozofii lɛɣtʊ piliŋa. Lɛɣtʊ piliŋa ŋga ka-tʊmɩyɛ kɛlɛ se kañɩnɩ nɛ katɩlɩ ɛzɩma wondu wɛɛ yɔ, pʊ-tɔbʊʊ se ɛzɩma pɩtɩŋaa nɛ wondu kɩlɩzɩtʊ cakɩ wezuu.

Metafiiziki lɛɣtʊ piliŋa taatɩɩwɛnda hɩɖɛ. Filozɔfʊ sɔsɔ weyi payaɣ se Aristote yɔ ɛcalɩna lɩzʊʊ lɛɣtʊ pilŋa ŋga payaɣ se metafiiziki yɔ kɔ-tɔbʊʊ. Filozɔfʊ sɔsɔ ɛnɛ ɛtɔma se metafiiziki lɛɣtʊ piliŋa kɛ filozofii kajalaɣ ñɩŋgʊ. Ɛtɔŋ se lɛɣtʊ pilinzi tɩŋa taa payɩ lɛ, filozofii kajalaɣ ñɩŋgʊ ŋgʊ kɩkɩlɩna wazaɣ kpem. Ɛkaɖaa se ɛyʊtʊ hɔɔlʊʊ taa ɖɔɖɔ lɛ, metafiiziki lɛɣtʊ piliŋa ɖɛna ɛsɩndaa. Filozɔfʊ sɔsɔ Aristote yɔɔda se metafiiziki lɛɣtʊ piliŋa ñɩnɩɣna nɛ katɩlɩ wondu kɩlɩzɩtʊ kpeekpe taa ndʊ tɩkɩlɩ keɖewa nɛ ndʊ tɩkɩlɩ ɖɔʊ yɔ. Metafiiziki lɛɣtʊ piliŋa ñɩnɩɣna ɖɔɖɔ nɛ kana tokaɣ ŋga kɛwɛ wondu kɩlɩzɩtʊ kpeekpe hɛkʊ taa yɔ.

Filozɔfʊ sɔsɔ lɛlʊ weyi payaɣ se Emmanuel Kant yɔ, ɛlɛ tɔŋ se metafiiziki lɛɣtʊ piliŋa kɛŋna lɛɣtʊ pilinzi taa piliŋa ŋga kasɩma ɛyʊ lɔŋ yaa ɛ-tɩlɩtʊ ɖɩlɩyɛ yɔ.