Wɩsɩ (kɩɖaʊ: ☉, payaɣ-sɩ 'sol' nɛ Latɛŋ taa, nɛ 'Heλιος' (Helios) Krɛkɩ taa) kɛ mbʋ mbʋ pʋcɔ ɛsɔmɩnʋʋ nɛ pɩta yɔ, pɩ-tɩɩŋa. Wɩsɩ kɛ mbʋ mbʋ pʋcɔɔ pɩta ḿbʋ yɔ, pɩ-taa kaabʋwaɣ. Sɩ-tɔlɩm wɛ ɛzɩ sʋtʋ lɩm yɔ. Panaɣ mbʋ payaɣ se, Hɩdrɔzɛnɩ nɛ hélium yɔ sɩ-taa. Si-yuŋ hɔɔlʋʋ taa lɛ, Hɩdrɔzɛnɩ kpaɣ 74% yaa 92,1% sɩ-maɣzʋʋ hɔɔlʋʋ taa. Hélium n̄akpaɣ 24% si-huŋ hɔɔlʋʋ taa yaa 7,8% sɩ-maɣzʋʋ hɔɔlʋʋ taa[1]. Tɛtʋ nɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ pʋdʋnaa lɛlaa lʋbɛ pɔcɔʋ-sɩ nɛ pataŋ. Pʋtʋnaa cikpema nabɛyɛ ɖɔɖɔ kagbaanzɩ nɛ mbʋ payaɣ se, asɩtɛrowidi nɛ kɔmɛɛtɩ waa yɔ sakɩyɛ nɛ mʋzʋʋ nakʋyʋ pɔcɔʋ-sɩ ɖɔɖɔ nɛ patɩŋ. Mbʋ pʋwɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ payɩ yɔ, pɩ-taa lɛ, wɩsɩ kpaɣ si-ɖeke 99,86% pu-huŋ hɔɔlʋʋ taa nɛ mbʋ pɩkazaa yɔ, pɛtɛyɩ pu-yuŋ tam naadozo taa yɔ, pʋdʋ weyi payaɣ se, Siipitɛɛrɩ yɔ, ɛ́lɛ n̄akpakɩɣ pɩkɩlɩ hɔɔlɩŋ naalɛ.

Wɩsɩ

Wɩsɩ n̄akɩ nɛ ɖoŋ weyi sɩhaɣ yɔ, ɛnʋ yekina nɛ ɛyʋ caɣ wezuu Tɛtʋ yɔɔ cɩnɛ. Ɛlɛ, mʋntʋsʋʋ tɛ ɖoŋ nɛ soŋaɣ n̄ɩŋ peyekina nɛ lɩm wɛɣ nɛ tɩŋ lʋlʋʋ pe. Mbʋ payaɣ se, UV solaire yɔ, yee lɩm mbʋ pikpeŋ lɔɔŋ taa yem yaa pɩcakɩ habɩŋ taa yɔ, pɩtakɩlɩ cʋʋʋ yɔ, ḿbʋ kʋʋna kʋdɔmɩŋ pe pɩ-taa. Tɩŋ ndɩ ndɩ nɛ n̄ɩtʋ ndɩ ndɩ sakɩyɛ patɩŋɩɣna ɛzɩma mbʋ Fenaɣ yaa lɩm peyeki nɛ mʋntʋsʋʋ ŋgʋ wɩsɩ haɣ yɔ kɩlɛɣzɩɣ yɔ pʋ-yɔɔ nɛ papaɣlɩɣ.

Wɩsɩ n̄akɩ n̄aɣʋ mbʋ yɔ piyekina ɖɔɖɔ nɛ soŋaɣ nɛ niikaɣ pa-alɩwaatʋ wɛɛ ndɩ ndɩ hɔɔlɩŋ ndɩ ndɩ taa. Toovenim lɛ, n̄alɩmɩyɛ nɖɩ ɖɩn̄andɩɣ Tɛtʋ yɔɔ yɔ, ɖi-miŋ 99,97% yaa 99,98% lɩɣna wɩsɩ cɔlɔ. Ɖɔɖɔ ɛzɩ wondu lɛɛtʋ tɩŋa yɔ, ḿbʋ ɖɔɖɔ n̄alɩmɩyɛ ɖoŋ ɛnɩ ɛlɩɣ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ miŋ kɩsɛmɩŋ weyi paanaɣ-ɩ yɔ ɛ-tɩyɛ. Pʋ-yɔɔ Tɛtʋ wɛ ti-ɖeɖe ɖiɣɖiɣ.

Wɩsɩ kɛ mbʋ pʋwɛ tɩɩnzɩ hɛkʋ taa payɩ yɔ pɩ-taa lɛɛbʋ. Tɩɩnzɩ ńzɩ sɩkpɛndɩ ɛzɩ kudokiŋ agbaba 234 yɔ. Pɩnaɣ 2009 taa pan̄ɩnaa nɛ pana ḿbʋ: Ɛsɔmɩnʋʋ ŋgʋ kɩwɛ tɩɩnzɩ wayɩ yɔ. Wɩsɩ wɛ mbʋ payaɣ se parallaxe-seconde yɔ pʋ-tam 15 nɛ siposina tɩɩnzɩ ɛzɩ parallaxe-secondes waa 8.500 yɔ (pʋwɛ ɛzɩ mbʋ payaɣ se année-lumière yɔ tam 26.000.

Wɩsɩ posina Tɛtʋ ɛzɩ kilomɛtanaa 149.597.870 ḿbʋ yɔ [2]. Pʋmʋʋ cɛcɛsɩ 8 nɛ kɛlɛm kɛlɛm waa 19 nɛ pʋcɔ Wɩsɩ tɛ n̄alɩmɩyɛ talɩ Tɛtʋ yɔɔ lɛ.


Tɔmpiye « wɩsɩ » lɩna le ? ñɔɔzɩ

Ɖɩ-tɔm ñɔɔzɩ

Sɩ-wɛtʊ ñɔɔzɩ

Kɩyakɩŋ sɔsɔŋ ñɔɔzɩ

Tɔm ndʊ tɩlaba tɩ-tɩ yɔɔ yɔ ñɔɔzɩ

Ɛzɩma sɩlɩwa yɔ ñɔɔzɩ

Ɛzɩma sɩlɛɣzɩɣ yɔ ñɔɔzɩ

Ɛzɩma sɩwɛɛ nɛ ɛzɩma sɩlakɩ tʊmɩyɛ yɔ ñɔɔzɩ

 
Solar Eruption

Si-tomiye ñɔɔzɩ

Ɖenɖe sɩ-mʊntʊzʊŋ lɩɣna yɔ ñɔɔzɩ

Ɖenɖe si-miŋ lɩɣna yɔ ñɔɔzɩ

Ɖenɖe sɩ-mʊntʊsʊŋ ̃nɔʊ yɔ ñɔɔzɩ

Mbʊ pʊcɔ-sɩ nɛ pɩta yɔ ñɔɔzɩ

Mbʊ pɩma sɛndʊ mbʊ pʊcɔ-sɩ nɛ pɩta yɔ pʊ-yɔɔ yɔ ñɔɔzɩ

Sɩ-walanzɩ ñɔɔzɩ

Mbʊ payaɣ se eliyɔsɩfɛɛrɩ (héliosphère) yɔ ñɔɔzɩ

Sɩ-tʊmɩyɛ ñɔɔzɩ

Sɩ-hɔɔlʊʊ ŋgʊ kɩ-taa nɛ mbʊ payaɣ se ɛɛmaɣ yɔ ñɔɔzɩ

Sɩ-asuluma ndɩ ndɩ ñɔɔzɩ

Sɩlɩɣ lɩʊ mbʊ yɔ ñɔɔzɩ

Tɛtʊ yeki nɛ sɩ-tʊmɩyɛ lɛɣzʊʊ lɛɣzʊʊ mbʊ yɔ ñɔɔzɩ

Sɩ-wɛtʊ ñɔɔzɩ

Sɩ nɛ ɛyʊ ñɔɔzɩ

 
Wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ

Pɔcɔna-sɩ nɛ pamaɣzɩ sɩ-yɔɔ ndʊ yɔ pʊ-tɔm ñɔɔzɩ

Mba pasɩma camɩyɛ sɩ-tɔm yɔ ñɔɔzɩ

Ɛyʊ cɔŋna-sɩ nɛ mbʊ pɩtalɩɣ ɛ-ɛza yɔ ñɔɔzɩ

Pɔcɔŋnaʊ-sɩ nɛ ɛza pe yem yɔ ñɔɔzɩ

Paɖʊʊ ɛzañɩnɩŋ nɩɩyɛ nɛ pʊcɔ pɔcɔŋna-sɩ yɔ ñɔɔzɩ

Aliki-Ɛsɔ waa ñɔɔzɩ

 
Aliki Ɛsɔ 2010-01-15 05.41 UT

Sɩ-ɖɩlɩyɛ nɛ sɩ-ɖɩɖʊyɛ ñɔɔzɩ

Tɔm ndʊ poluba sɩ-yɔɔ yɔ ñɔɔzɩ

Takayɩhayʊʊ tɛɛ tɔm nɛ ɖenɖe panaɣ-tʊ yɔ ñɔɔzɩ

Takayɩhayʊʊ tɛɛ tɔm ñɔɔzɩ

Ɖenɖe panaɣ-tʊ yɔ ñɔɔzɩ

Ɩcɔna ɖɔɖɔ ñɔɔzɩ

Tɔm lɛɛtʊ ñɔɔzɩ

Awayɩ kpasɩ41.207.160.90 09:27, 16 February 2016 (UTC) ñɔɔzɩ

  1. https://www-n.oca.eu/vigouroux/chp1/chp112.html
  2. http://jeretiens.net/distance-entre-la-terre-et-le-soleil-149-597-870-km/