Mbʋ pʋwɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ payɩ nɛ pʋcɔɔ Wɩsɩ nɛ pɩta yɔ, Tɛtʋ (kɩɖaʊ: 🜨) kɛna pʋyʋ naadozo tʋ weyi ɛmaɣzɩ Wɩsɩ nzɩɩ n̄ɔtɩnaʋ yɔ. Paɣlaka nɛ huŋ pɔ-hɔɔlʋʋ taa lɛ, Tɛtʋ kɛ wonuu naanza n̄ɩŋʋ ŋgʋ kɩkɩlɩ paɣlʋʋ nɛ yuŋ yɔ. Lona sɔsɔna payɩ wena awɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ nɛ acɔɔ Wɩsɩ nɛ ata yɔ, a-taa lɛ, Tɛtʋ kɩlɩna paɣlʋʋ. Tɩ-wayɩ lɛ, ɖɩnaɣ lona wena payaɣ se, "Mercure" nɛ "Vénus" nɛ "Mars" yɔ. Lona ana a-tɩŋa payɩ a-taa lɛ, Tɛtʋ yɔɔ ɖeke ɛyʋ pɩzɩɣ ɛcaɣ wezuu.

Tɛtʋ

Tɛtʋ wɛʋ yɔ, pɩlaba ɛzɩ pɩnzɩ agbaba agbaba 4,54 yɔ . Nɛ pʋwayɩ lɛ, pɩlakaɣ ɛzɩ pɩnzɩ agbaba kʋɖʋm lɛ, wezuu wɛɛ Tɛtʋ yɔɔ. Ɛyaa nɛ wondu ndɩ ndɩ ɛgbɔŋ ɛgbɔŋ pacaɣ wezuu Tɛtʋ yɔɔ. Lona wena ɛyaa caɣ a-taa yɔ, ayeba nɛ mbʋ pʋcɔ ɛsɔmɩnʋʋ nɛ pɩta yɔ, pɩlɛɣzɩ kpem. Nɛ wɛtʋ lɛɛtʋ ndʋ tiiyeki se pʋyʋ ɛpɩzɩ ɛcaɣ wezuu nɛ tiyeki nɛ mbʋ pʋn̄ɔʋ heelim yɔ, pʋtɔyʋʋ nɛ mbʋ puhuzuu ɛsɔmɩnʋʋ yɔɔ yɔ pʋwɛɣ. Pɩ nɛ pʋyʋ sɔsɔm mbʋ pɩkandɩɣ Tɛtʋ yɔɔ yɔ, pʋn̄ɔʋna Wɩsɩ mʋntʋsʋʋ nakʋyʋ nɛ piyeki se nabʋyʋ ɛpɩzɩ pɩcaɣ wezuu Tɛtʋ yɔɔ. Mbʋ pʋwɛ Tɛtʋ yɔɔ yɔ nɛ pasɩma-tʋ sɩm mbʋ yɔ nɛ pama-tʋ maʋ mbʋ yɔ piyebina nɛ nabʋyʋ pɩzɩ pɩcaɣ wezuu alɩwaatʋ ńdʋ tɩ-taa. Nɛ pɩɩwɛɛ se Tɛtʋ ɛpɩzɩ tɩɖɔkɩ wezuu ɖɔɖɔ nɛ pɩkɔɔ pɩcɛzɩ pɩnzɩ ɛgbɔŋ 500 yɔɔ́.

Pɛtɛyɩ Tɛtʋ hɔɔlɩŋ sakɩyɛ. Hɔɔlɩŋ ɛnʋ ɛ-tɩŋa ɛwɛ ɖoŋ cɩŋcɩŋ. Payaɣ hɔɔlɩŋ ɛnʋ se plaques tectoniques waa. Hɔɔlɩŋ ɛnʋ ɛkpakɩɣ pɩnzɩ ɛgbɔŋ ɛgbɔŋ nɛ ɛcɔʋ. Teŋunaa huuzi Tɛtʋ hɔɔlʋʋ ɛzɩ 71% mbʋ yɔ. Teŋunaa ḿba, pa-lɩm taa wɛ ɖɔm. Ḿba kpɛndɩna kpɛm nɛ payaɣ se hydrosphère. Lɩŋkamɩŋ lɛɛŋ n̄ɛwɛɛ ɖɔɖɔ, ɛzɩ lacs waa yaa nappes phréatiques waa yɔ. Ɖɔmpe sɔsɔna huuzi Tɛtʋ hɔɔlʋʋ sɔsɔʋ yɔɔ. Payaɣ-yɛ se, inlandsis de l'Antarctique waa yaa de banquises waa. Nabʋyʋ ɛzɩ pɩsaʋ sɔsɔʋ tɩyɛ yɔ, n̄ohuuzi Tɛtʋ hɛkʋ taa. Pɛ sɔsɔna nɛ cikpena nɛ nabʋyʋ ɛzɩ ansaayɩ kpaakpɛyɛ taa piye yɔ, ɛlɛ puyolaa nɛ lɛɛbʋ ɛzɩ ansaayɩ kpaakpɛyɛ taa piye ɖɔɖɔ yɔ, ɛlɛ, pʋbʋ n̄ɛwɛ ɖoŋ ɛzɩ n̄ɩɣyʋʋ yɔ, pɩtɩŋɛ mbʋ yɔ pɩkpɛndɩna nɛ pʋwɛɛ pɩsaʋ tɩyɛ nɛ puhuuzi Tɛtʋ yɔɔ.

NASA-Apollo8-Dec24-Earthrise

Tɛtʋ nɛ WɩsɩFenaɣ pɛkpɛndɩɣ nɛ peciidiɣ. Kɩyakɩŋ 365,26 yaa pɩnaɣ kɛ Tɛtʋ cɔʋna Wɩsɩ. Pɩlɩɣna mbʋ payaɣ se, plan de l'écliptique pikpili kpiluu mbʋ pʋ-cɔlɔ nɛ Tɛtʋ cɔʋ nɛ tɩwɛlɩ tɩ-tɩ ɛzɩ 23,44°6 yɔ. Mbʋ yekina nɛ yolim alɩwaatʋ wɛɛ nɛ lʋŋʋyɛ n̄ɩndʋ n̄ɛwɛɛ ɖɔɖɔ. Fenaɣ ɖeke pasɩma se, kɔcɔʋ Tɛtʋ. Pɩnzɩ ɛgbaŋ 4,5 yɔ, kapaɣzʋʋ cɔʋ Tɛtʋ yɔ. Mbʋ yekina nɛ lɩm hola kpaɣ nɛ atiki nɛ Tɛtʋ cɔʋ cɔʋ mbʋ yɔ, pʋwɛɛ ḿbʋ nɛ tɩwɛɛ ti-ɖeɖe ɖiɣɖiɣ. Pɩlaba ɛzɩ pɩnzɩ ɛgbaŋ 3,8 yɔ, pɩɩn̄amsɩ Tɛtʋ n̄amsʋʋ nabʋyʋ nɛ halɩ pɩlɛɣzɩ tɩ-wɛtʋ.

Earth6391

Mbʋ pʋwɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ nɛ pʋcɔɔ Wɩsɩ nɛ pɩta yɔ, pɩ-taa payɩ lɛ, Tɛtʋ yɔɔ ɖeke tɛtɛ kpɩna nɛ ɛyaa papɩzɩɣ pacaɣ wezuu. Ɛyʋ tɩŋna ɛ-sɔnzɩ ndɩ ndɩ yɔɔ nɛ ɛlɩzɩ ɛsɔnaa nɛ eluŋuu pɛ-tɛɛ. Etisaa se, Tɛtʋ walaa nɛ tɩwɛɛ kedeŋa hɛkʋ taa. Se, Tɛtʋ kɛ ɛjaɖɛ nɛ pʋwɛɛ se, pɔcɔna ɖɩ-n̄ɩm ɛzɩ pʋmʋnaʋ yɔ.

The earth at night

Lɛɣtʋ piliŋa ŋga kan̄ɩnɩɣ nɛ kanaɣ mbʋ pʋwɛ Tɛtʋ yɔɔ yɔ, payaɣ-kɛ se, géologie. Lɛɣtʋ piliŋa ŋga kan̄ɩnɩɣ ɛzɩma mbʋ wezuu wɛɛ yɔ nɛ ɛzɩma mbʋ ɛyaa hukuu yɔ, ŋ́ga sɩŋnana lɛɣtʋ piliŋa ŋga payaɣ se, géologie ka-n̄ɩnʋʋ nʋmɔʋ taa.

Ɛzɩma tɩwɛɛ yɔ

ñɔɔzɩ

Alɩwaatʊ lɛɣzʊʊ

ñɔɔzɩ

Pʊcɔ wezuu wɛʊ alɩwaatʊ

ñɔɔzɩ

Wezuu lɛɣzʊʊ alɩwaatʊ

ñɔɔzɩ

Tɩ-wayɩ alɩwaatʊ

ñɔɔzɩ

Tɩ-tɛm alɩwaatʊ

ñɔɔzɩ

Ɛzɩma mbʊ tɩwɛɛ yɔ

ñɔɔzɩ

Tɩ-wɛtʊ

ñɔɔzɩ

Siimii wondu ndʊ tɩwɛ tɩ-yɔɔ yɔ

ñɔɔzɩ

Mbʊ pʊwɛ tɩ-taa yɔ

ñɔɔzɩ

Ti-soŋaɣ

ñɔɔzɩ

Tɩ-hɔɔlɩŋ ɖoŋ ̃nɩŋ

ñɔɔzɩ

Tɩ-kadaɣ

ñɔɔzɩ

Ɛzɩma tɩwalʊʊ nɛ tɩwalʊʊ yɔ

ñɔɔzɩ

Lɩm mbʊ pʊwɛ tɩ-yɔɔ yɔ

ñɔɔzɩ

Pilimiye nɖɩ ɖɩcɔ-tʊ nɛ ɖɩta yɔ

ñɔɔzɩ

Ɛzɩma wɩsɩ ̃nakɩ ̃naɣʊ mbʊ nɛ pɩlɛɣzʊʊ yɔ

ñɔɔzɩ

Di-pilimiye sɔsɔyɛ

ñɔɔzɩ

Tɩ-hɔɔlʊʊ ŋgʊ kɩhɔŋ yɔ

ñɔɔzɩ

Mbʊ pʊcɔ-tʊ pɩta nɛ ɛzɩma mbʊ tɩcɔʊ yɔ

ñɔɔzɩ

Ɛzɩma mbʊ tɩcɔʊ yɔ

ñɔɔzɩ

Mbʊ pʊcɔ-tʊ pɩta yɔ

ñɔɔzɩ

Mbʊ payaɣ se «axe» yɔ pikpili kpiluu mbʊ yɔ nɛ yolum nɛ tɛsoŋgiye

ñɔɔzɩ

Mbʊ pʊcɔ-tʊ kpɛɛɛ yɔ

ñɔɔzɩ

Sateliiti waa mba pʊcɔ-tʊ nɛ pata yɔ

ñɔɔzɩ

Sateliiti kɩlɛlʊʊ

ñɔɔzɩ

Sateliiti ŋgʊ poluba yɔ

ñɔɔzɩ

Sateliiti waa tɩŋɛ nɛ wondu lɛɛtʊ mba pɔcɔ-tʊ yɔ

ñɔɔzɩ
Tɩ nɛ wɩsɩ pɛ-wɛtʊ
ñɔɔzɩ
Tɩ nɛ fenaɣ pɛ-wɛtʊ
ñɔɔzɩ

Sateliiti waa lɛlaa

ñɔɔzɩ

Papɩzɩʊ se pacaɣ wezuu tɩ-yɔɔ yɔ

ñɔɔzɩ

Tɩ-wɩlɩŋ alɩwaatʊ

ñɔɔzɩ

Tɩ-tɛɛ ̃nɩm

ñɔɔzɩ

Mbʊ pʊcɔ-tʊ kpɛɛɛ yɔ pɩ-kazʊwa

ñɔɔzɩ

Ɛyʊ sɩm

ñɔɔzɩ

Mbʊ payaɣ se filosofii yɔ nɛ ɛzakuliye

ñɔɔzɩ

Mbʊ pɩɖɛwa yɔ pɩ-ajaʊnaa

ñɔɔzɩ

Mbʊ pʊkɔzɩ tɩ-yɔɔ yɔ

ñɔɔzɩ

Sɔnɔ ː tɩ-tɛm lɛɣtʊ

ñɔɔzɩ

Takayɩhayʊʊ tɛɛ tɔm nɛ ɖenɖe panaɣ-tʊ yɔ

ñɔɔzɩ

Takayɩhayʊʊ tɛɛ tɔm

ñɔɔzɩ

Ɖenɖe panaɣ-tʊ yɔ

ñɔɔzɩ

Ɩcɔna ɖɔɖɔ

ñɔɔzɩ

Tɔm lɛɛtʊ

ñɔɔzɩ

Awayɩ kpasɩ

ñɔɔzɩ