Siipitɛɛrɩ
Siipitɛɛrɩ (kɩɖaʊ: .svg){kind=small}
) kɛna wɩsɩ cɔɔʊ taŋgalam tɩyɩŋga ŋga ka-taa nɛ heɣlɩmaɣ yɔ. Tɩyɩŋga kanɛ ŋga kɩlɩna paɣlʊʊ wɩsɩ cɔɔʊ taŋgalam tɩyɩnzɩ kpeekpe, ŋga kɩlɩna ɖɔɖɔ yʊŋ hɩlɩmaɣ paa pɩkpɛndɩ tɩyɩnzɩ kpeekpe kɔyɔ. Wɩsɩ posɩnau lɛ, Siipitɛɛrɩ kɛŋna kagbanzɩ nga nɛ kɛ-ɛsɩnda kɔyɔ: Mɛɛrkiiri, Feeniisɩ, Tɛtʊ nɛ Maarɩsɩ. Room Siipɩtɛɛrɩ ɛsɔ cɔlɔ lɛ, Fransɩ taa yaa Aŋgilisi taa payaɣ Siipitɛɛrɩ se Seesi ɛsɔ.
Cɩkpɛndɩɣ ɛwɛ ɛsɔtaa sɩŋŋŋ panaɣ wɩsɩ cɔɔʊ taŋgalam tɩyɩŋga kanɛ nɛ ɛsa pee nɛ ŋga yɔ nanza ŋga ɛsɔtaa tɩyɩnzɩ kpeekpe taa; kɛ-ɛsɩntaa kɔyɔ: Wisɩ, Fenaɣ, nɛ Feeniisɩ. Nabʊyʊ taa lɛ wɩsɩ cɔɔʊ taŋgalam tɩyɩŋga Maarɩsɩ naɣ kpaɩkpaɩ nɛ pɩkɩlɩ Tɩyɩŋga kanɛ nɛ ɖoŋɖoŋ taa lɛ wɩsɩ cɔɔʊ taŋgalam tɩyɩŋga Siipitɛɛrɩ tʊʊ keleŋgele nɛ pɩkɩlɩ Feniisɩ.
Ɛzɩ wɩsɩ cɔɔʊ taŋgalam tɩyɩnzɩ lɛɛsɩ nzɩ sɩ-taa nɛ heɣlimaɣ yɔ, Siipitɛɛrɩ taa nɛ heɣlɩm hoɖe mbʊ wɛ wɛ peeɖe ɖɔɖɔ nɛ heɣlim mbʊ pɩɖɛʊ taa pɩzɩɣ pɩtalɩ kilomɛtanaa 600 kɛ ñɩɣyʊ kʊɖʊmʊʊ yɔɔ. Pɩnzɩ mɩnɩʊ nɛhiu nɛ lʊbɛ taa pana mayaɣ kɩsɛɛmaɣ nakɛyɛ kɛ tɩyɩnga ŋga kɔyɔɔ nɛ mayaɣ ŋga kakɩla wɩsɩ cɔɔʊ taŋgalam tɩyɩŋga Tɛtʊ kɛpaɣlʊ tam naputozo.
Mayaɣ ŋga kɛkena heɣlim sɔsɔm nbʊyʊ. Wɩsɩ cɔɔʊ taŋgalam tɩyɩŋga Siipitɛɛrɩ wɛna tɩyɩnzɩ kɩmalasɩ cikpesi nɛ sɩ-taa kɔyɔ Galillée fenasi nanza ñɩnzɩ: Iyo, Erɔpɩ, Kanimɛɛdɩ nɛ Kalisitoo. Tɩyɩnzɩ kɩmalasɩ sɩnɛ Galillée na-sɩ pɩnaɣ 1610 taa pɩlɩna ɛ-tɛ ɛsañɩnɩŋ weyi ɛmaɣmaɣ eluba yɔ.